Nangibwat sa Taklí ran Musang Anggan sa Kapi Alamid Balé Kasan Duká Taway

Sa pamangalilaan ran musang itaw sa Liwa, sa babali nan Sumatra, main nin ayep a barámon pusá nin mangan bungan kapi. Say panaklian ra main bikoy kapi nin mapáleman sa tyan ra.	Kemal Jufri nin ipakuna sa The New York Times

Nangibwat sa NYT
Abril 17, 2010
NORIMITSU ONISHI

SAGADA, Pilipinas—Si Goad Sibayan nako ya nakapamangkitan sa tutalugtog nan Luson itaw sa Kurdilyira. Nulí ya pa sa atágay báyo sa ayupá nin maakipot, mababato nin lalakwan dalan a tumikú-tikó sa libed-libed nan pupurod, kai ya et mangimbabaet kunran lungon a ugalí radti nin gaw´en sa pagtabon, mangkumating nin makákit talaga sa libed ran kikíras.

		Nakaraté ya sa alog nin abaw saray mantumubó a kayon kapi, kinikitan na saray sirong a kayon kapi baná ta tandá na no adti saray ayep a mako uminawa no nayadí saran mangaramos nin mamuti a mataway nin bungan kapi tan mangil-ngil saran mangan maong. Say pamastangan na tinumgen sa nakapedpedan nin makayumanggi sa babo nan bato. Ginágetan naya sa dalukap nan gamet na tan nasiuuyamó nayan niká sa daikleng a mangisit nin supot na, ket wana: “Balitok!”
The New York Times
Abaw et saray 30 a pamalian nin mangalilá nin musang sa panglakuan nin kapi alamid sa Liwa.

Ambó anamaet. Balé kuna ni Mr. Sibayan say gámuran na makapada sa sansinakban a mapilí nin kapi; say panaklian nin nakaikwan a sangkablian nin bikoy kapi sa sansinakban.

Mankablian a yasut-yasot nin dulyar sa sayan libra, saraytin bikoy makákit tamo sa mampanaklian ran musang, say ayep nin mampiikap sa yabi, masabot sara, anron ikoy ra bilang nin pusá a umikap sa pamamulawan nin kapi a sangkatawayan, sangkalutuan nin bungan kapi itaw sa Bagatanan-baytan nan Asia. Say musang lamang yayna lí nin itaklí a matib´ey, a kai na matunaw a bikoy nan bunga—say pakatkapan sa mag´in a bikoy kapi nin wanran alamid—balé mayadí tamó nin napálem udino nibaliw sara sa lawaw nin mamálem sa tyan nan ayep nin mangwá a kapi alamid nin makaibaritá ray mapinon taway, matyukulati tan kasa gapon pait nin mayadí sa pakatawayan.

Saray makakatandá nin minom kapi sa Amirika, sa Yurupa tan sa Baytan Asia nakatandá ra pa tamó sin umnu-umnon taon, ket say umalakin karabayan maisunroy yaytin waran sambot nin balitok (gold rush) sa Pilipinas tan sa Indonesia, saraytin babalyan a sangkábawan nin musang. Saray mangmumuti udino mamumurot itaw sara sa lutá nan tatalon mampangkit maong sa Pilipinas, itaw pa a bikoy nan kapi alamid a nag´in báyon panglakuan udino kumersio. Sa Indonesia, náteng saraynan mampagtatalon nin kapi, main saraynay sitatawo nin mangisadyaan a mampanakep nin musang tan mangipádeng saraynan pamangalilaan, nínu-níno itaw sa ugsuran ra.

Saray uray nan Indonesia udino say Dupong nan Indonesia a Manglalakó nin Kapi sa raruman babalyan (Association of Indonesia Coffee Exporters) kai ra man´ikalamó no umnoy gaw´en ran kapi alamid ket daité tamó a pangwaan ra sa ngámin nin kapi a pangwaan sa Indonesia. Say Dupong nin Magtatalon a Kapi Luwak (Musang) sa Indonesia, wanra saray mangangalilá nin musang daikleng saran manglalakó tan ilakó ra ngámin nin mamunta sa rubarí taaw.

Baná sa makapaningkapan nin pirak, main parawpaw tan makapoy a bikoy nin kapi alamid a mampapnuan sa panglakuan.

“Baná ta umabaw a pakarabayan, abaw anay kapi alamid dyan sinsaytaw, balé kai ko mataleken a kababarang na,” wana nin Rudy Widjaja, 68 a taon na, say pamaglakuan ran Warung Tinggi, nagkamain nan pamalian na a 131 nin taon ana itaw sa Jakarta, ket sangkmáranan ya sa Indonesia.

Say pagkiuribayan sa panglakuan nin kapi alamid lumwá a mabayanin pagpurpyawan. Ani anamaet a peteg nin kapi alamid? Say kapilian nan musang kunan bikoy a kapangwaan nan kapi? Udino say bikoy a lumabas sa tyan nan ayep? Say angot, say banglo, tan say taway nan bikoy a nangibwat sa mampanaklian ran ayep, mataway sara kunran musang nin nakulong kapada sa kunran musang tatalon?

Si Vie Reyes, say dupong nin panglakuan na sa Ibali, Bote Central, sinumrep ya sa panglakuan nin kapi alamid sin saytaw nin liman taon, wana ket nanaliw ya tamó kunran mamumurot sa tatalon. Si Ms. Reyes manglakó ya kunran mamamáwit sa rubarí taaw—Hapon tan Bagatanan Korea sísaray sangkalakyan nin panglakuan na—tan manglakó yan bukod a 2.2 libra nin supot a makalakó nin $500, udino dandanin $227 sa saya a libran supot.

Say mampagtuluyan nin kababarang naynay yan panugaan baná ta maidap talaga nin makaipagketan kunran parawpaw. Mísa, saray mamumurot nanglakó sara kungko nin bikoy a naidalit sa kai naalilbi nin panaklian.

“Inuyasan ko,” wana. “Balé kai maglat a padalitan ra.”

Saya nin mangingikaan na, si Mr. Sibayan, 37 a taon na, manaliw yan bikoy na kunran mamumurot sa kamimínan nan Kurdilyira, say matalugtog nin kamínan sa amyanan a maabot tamo sa madusawan a byahi nin 12-udas nangibwat sa Ibali. Sin sayan awro tamó, nako yadtaw kunran saray Pat-og, sísaray magkamain nin dandanin sayan hiktar a lutá ra adani kunan sitin babali.

Si Lambert Pat-og manpilien nay bikoy nan kapi alamid a nangibwat sa mampanaklian ran musang sa Sagada, itaw sa Pilipinas. Saray pamalian nin Pat-og rabay ran ipalawangan a pamanglakuan ran alamid.	Jes Azmar nin ipakuna sa The New York Times

Anggan tinmaraná ya si Mr. Sibayan a mampanaliw nin kapi alamid ra sin ápat taon intaw, saray Pat-og kai ra gapo pa naisipan say mampanaklian ran alamid a mako sa yabi nin mangan sa kayon kapi a ikunran pamalian ra. Tinampal ray bikoy udino nikiwar raya kunran raruman bikoy kapi nin nilakó ra kunran pangilalaman nin dupong sa panglakuan. Sawanin, makakalap ray dandanin $9 nin sayan libra kunran bikoy nan kapi alamid, udino dandanin mamilima nan makapadan kapi a matkap et nin abaw gaw´en sa pangmumuti.

Lambert Pat-og namumurot ya mampanaklian ran musang sa Sagada, itaw sa Pilipinas.	Jez Azmir nin ipakuna sa The New York Times

Si Mr. Sibayan inusisá nay pinupurutan ra tan wana bayaden naya tamó sa sirong nan atágay-kababarang nan bili. Main nákit nan duká kababarang—makapoy nin bikoy nin nituprá ran musang; nagat-gatan nin bikoy a ambó nangibwat kunran musang balé nangibwat kunran gigtí udino kaging—ket kai maalilbí kunran raruma balé ambó kunan madudunong mata na ni Mr. Sibayan udino, imbis nin dilá na.

Si Mr. Pat-og tan si Goad Sibayan binilang rayay bikoy nan kapi alamid a napurot ra.	Jez Azmir nin ipakuna sa The New York Times

Mandildilan nay sayan bikoy, naipataros na nin saray peteg nin bikoy nan kapi alamid mámet kumon a sam´itan ra tan makasarapsapan yaet kumon. “Maringgas tan maandá et a kababarang na,” wana, man´ikalamó na et, “Nísa, saray raruman magtatalon sinarí rakon sinikapan nin naglakó sara kungko nin naipabayan bugá a makapadan bikoy kapi pigaw maglatan a sam´itan ra.”

Si Alberto Pat-og, 60 a taon na, síyay nagritiri sa pangulon pag´adalan, wana kai na mataros a mambalé saray san´ili masibulot saran marabay a mamayad nin abaw et a sayan tasa kunran sarayti.

“Nakángap kami pa,” wana. “Makapalingon bugá.”

Si anak nan lalaki, si Lambert, 20 a taon na, nikalamó nan umimis-imis ya, “Tangangot kami palayi.”

Saray Pat-og mailalwen ra a makaipalawangan ray panglakuan ra balé wanra kunrang talaga a musang nin mampiikap iti. Say mampakaidapan tan mampaguluwan, saray magtatalon iti rabay ran dakpen a musang baná ta kapadan taway sara sa manok. Saray tagadti ayupá a alagawan ra kunran musang a mamutin kapi no kai maalagawan et a karni ra nin ipakrang báyo saran ipakaadubo. “Sabtan idap talaga nin makapangayat a kabaraybay mi nin andí sara patyen a musang baná ta mataway saran kanen iti,” wanan ama ra.

Sa Indonesia, anamaet, say mandumaité a bilang ran musang mansambenan ra saray marabay nin rumuran sa pangámuran nin kapi alamid. Say kapi alamid máteng anan nakabutlay sa panrupan puro nan Sumatra, umabaw a bilang nin tutawudtaw, umabaw a pagwaan sa makapagwaan nin gastos tan say pamamukaan nin tatalon ket nayba-naybá anay pangingikapan ran musang.

Ujang Suryana, sa Liwa, mangiwar yan bikoy kapi tan napsit batag nin ipákan kunran musang, Say gawá ran wanti umabaw a makakalap ran napáleman.	Kemal Jufri nin ipakuna sa The New York Times

Si Mr. Widjaja, síyay mangingikon nin pamaglakuan itaw sa Jakarta, wana saray Hulandis, sísaray nag´uray sa Indonesia sin tulon yasot nin taon, tan saray sundaló nin Hapon ket sísaray nag´uray sa babalyan kapresan nan Ikawarwan Gira sa Sansinakban, ket sísaray marabay-rabay mangingimon nin kapi alamid. Balé say kapi nakasa ya báyo sa kainsanan tataon nan 1950, wana, tan inmababo anamana sa panglakuan nayadí tamó a pakaigalangan na nin tinmaraná a bumantugan sa rubarí taaw. Nayadí yan nangangalap a panawatan sin sa 2007 a nagnibwat kunran marabay nin mananaliw sa Amirika, sa Hapon tan sa Taiwan, nakakalap yan pangikaan nin kapi alamid a nangibwat sa tatalon tan tinmaraná yan manglakó sin sayan taon—sa $150 a sayan libra.

Itaw sa Liwa, say daikleng nin babali sa bagatan-panrupan Sumatra, abaw et dyan 30 pamalian a nakibiang sara sa kapi alamid.

Si Mega Kurniawan, 28 a taon na, sinumrep ya sa panglakuan sin ruway taon intaw ket namádeng yan pamaglakuan na sa ugsuran nan bali nin pamalian na. Naipalawangan naynan tuloy raruman kamimínan tan sawanin saray musang anay paniningkapan na. Main anan 102 a bilang nin musang na, tan makapurot ya a dandanin 550 libra nin bikoy sa sayan bulan.

Sa kapresan nan awro, saray musang na ni Mr. Kurniawan, málek sara sa rarem nan kayon kulungan báyo sara mimata sa mangkadedlem. Sa yabi, saray ayep mangan saran sadiwá a bungan kapi, napunuan anamanan kada ruway udas, udino paspas saran lumalako iti-itaw nin nakakapi.

Imbis nakulong sara, saray musang nangan sara tamó nin kapikngá a bikoy nin niká sa adapan ra, manpilien ra tamó a sangkaandaan nin bikoy, nipasuet na ni Mr. Kurniawan. Pinauryan na saray makakatandá nin kapi kunran pakabalawan ra nin saray ayep a magew-gewan saran nakulong ket masilyan a taway nan bikoy.

“Kapada sara,” wana, makatandá na balé nin saray raruman mananaliw rabay ray kapi alamid nin nangibwat sa tatalon. “Banglí pakabantugan tan pakapaninregan yain tamó.”

Sa umnu-umnon dalan a kadanyan, si Ujang Suryana, 62 a taon na, main anamaet a raruman isip na no ani a peteg nin kapi alamid. Si Mr. Suryana, síyay mangingilot, tinmaraná yay paningkapan na sa yabi báyo naya nákit a pakaulitan sa tibi nin bumabantog a kapi alamid sa rubarí taaw. Nakapalamuan yan $1,000 a nanaliw yan tulo ray musang tan say pangulungan. Main anan nakatandaan na a maipakábawan nin gumawaan ran musang; main makina a manglat a bikoy nan bungan kapi tan ilaok naya sa napsit nin batag. Saray musang kanen ra ngámin. No wanti, kasan bikoy a masayang. Sa abaw et, inmabaw a panaklian ra nangibwat sa 2.2 libra nin sayan linggo anggan sa kábawan nin 6.6 libra sa sayan awro.

Balé kai para si Mr. Suryana man´ibudí na saray musang nin tandá ray anguten a sangkaandaan nin bikoy?

Gineren-geren nayay rupa na bilang yan nakaangot nin utot tan marabay nan ipagpag a pakatepetan. “Say sangkaalagan kunan siti nin saray bikoy dumalan sara sa tyan ran musang tan itaw sara mapáleman,” wana. “Say taway na ket kapada anamaet.”

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano