Main Pataladan sa Múdit Káti nan Baybay nin Naitágay sa Ánem Kamimínan

Grace Calderon Instablogs

Nangibwat sa Manila Bulletin
Marso 29, 2010
JENNY F. MANONGDO

Say Dupong nin Pakaingaran (Department of Health-DoH) nagpatalad sara sa Martis kunan múdit káti nan baybay a makapasamal itaw sa baybay nan Dumanquillas sa Sambuanga del Sur; sa baybay nan Bislig itaw sa Surigao del Sur; sa baybay nan Murcielagos itaw sa Sambuanga del Norte tan Misamis Occidental, tan sa baybay nan Matarinao sa baytan nan Samar.

Say pirat´anan sa laburaturyo nangibwat sa Sangan Dupong nan Pamamanguná tan Pagkamainan nin Mampangyadian sa Taaw tan saray Kakadanyan nin Pikalalaman nan Uray (Bureau of Fisheries and Aquatic Resources and Local Government Units) napatutúwan ra nin main makapilay a samal ran nagsikabarang nin lukan udino madilamo a wanran shellfish bilang saray taklubo tan talaba ket mákit sara kunran saraytin kamimínan.

Si Sikritarya sa Pakaingaran síya si Esperanza Cabral nipataladan na kunran saray tutawo nin andí sara mangan a nagsikabarang nin lukan, mangkalamuan et a aramang sa naibaritá nin kamimínan.

Balé si pangulon pakaingaran wana say kuná, say lakí, say urang tan say ayama magwá saran kanen dapot sadiwá sara tan naringgasan saran maong, tan saray ararem lalaman ra bilang sa asang tan pait ra nin galaten báyo sara ilutó.”

“Say tawo a nakangan nin lukan a main samal nin múdit káti nan baybay ket makapaingaran ra lí sarayti udino say pikakalamuan nin kamasakitan: kumumdar yay rupa, sumakit ulo, máwer, makapasuká, mansumuká, maidapan uminawa, sumakit tyan, tan kumapoy udino makapilayan a takyay tan paa,” wanan upisyalis nan DoH.

Saray tutawo a masita ra nin nagkamasakitan sara kunan lukan a main makapilay nin samal matkap saran ipaduktor tampor, wana ni Cabral.

Wanra sa DoH saraytin kamimínan kasa et mákit múdit káti nan baybay nin makapasamal: sa baybay ran Cavite, Las Piñas, Parañaque, Navotas, Bulacan, Bataan sa baybay nan Ibali (Manila Bay); sa baybay ran Alaminos, Anda, Bolinao, tan Wawa, Bani itaw sa Pangasinan; baybay nan Masinloc itaw sa Zambales; baybay ran Milagros tan Mandaon itaw sa Masbate; sa baybay nan Inner Malampaya Sound itaw sa Taytay tan sa baybay nan Honda Bay itaw sa Palawan; baybay ran Pilar, President Roxas, Pontevedra, Panay, Roxas City, Ivisan tan Sapian itaw sa Capiz; baybay nan Pontevedra itaw sa Negros Occidental; baybay ran Irong-irong, Maqueda tan Villareal itaw sa Samar; baybay ran Ormoc, San Pedro, Cancabato tan Carigara itaw sa Leyte; baybay ra sa Biliran itaw sa Prubinsya nan Biliran; baybay ran Hinatuan tan Lianga itaw sa Surigao del Sur; baybay ran Balite itaw sa Mati, Davao Oriental; baybay ran Kabasalan is itaw sa Sibuguey, Zamboanga Sibugay tan Juag Lagoon istaw sa Matnog, Sorsogon, tan Sorsogon Bay itaw sa Sorsogon.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa Atágay

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Saray Pulis sa Pilipinas Mantikapen ra saray 142 a Nasita sa Kábawan nin Pangipapatyan

AFP

Nangibwat sa AFP
Marso 25, 2010

IBALI—Saray pulis sa Pilipinas sa Wibis wanra ket mantikapen ra saray 141 a nasita saray 57 nin tutawo sa kábawan nin pangipapatyan ket nakaligyas sara et. Siti pa a sangkadukaan a pangipapatyan nin pulitikal sa bayan.

Saray mampangred sa gan-gan nikalamó saray 18 a mikakadupong nin Muslim a mabayani tan mapulitiko sara ket nasita sara sa mampangsadyá sa Nubyimbri a kábawan nin pangipapatyan tan main et kalalamó ran abaw et a 100 nin nakaarmas a manunumbok kunra, wana ni Pangulon Pangulo nin Mangangalilá sa pangusisaan kunran magkakasalan (Head Chief Superintendent of crimila investigation) si Francisco Montenegero.

“Si pangulo (diriktor) sa pikalalamó nin pag´gaw´en ran pulis tinmaraná saraynan manadyá a pikalalamuan nin mangangamat kunran saray mampangred et,” nibaritá na kunran mamagpantandá.

Main saran ngámin a 197 nin tutawo a naparsawan sa masakbay nan Pebraro kunan kábawan nin pangipapatyan balé umnu-umno sara tamó a nadakepan.

Say paningkapan kunran mampangredan sa gan-gan nadalian ya báyo nangibi yay pamangukuman nin pakayadian sa panakepan kunran saray nakibiang sa pangipangmati ran 57 a tutawo, naikalamó sara et a saray mamagpatandá tan saray abugado sa bagatanan prubinsya nan Maguindanao.

Say wanra binilang-bilang na sara a naipapati ra saray pamalian nin Ampatuan pigaw mapaed saray kandidato sa raruman pamalian nin makiupisina subag sa sayan kapamalian ra, si Andal Ampatuan Jr., kunan tekré a gubernador nan Maguindanao sa pamimilian nan Mayo.

Saray pamalian nin Ampatuan, sísaray sangkábwan sa Maguindanao, makitandaan nin mangupá sara a yumayasot nin nakaarmas a manunumbok, man´ikalamó sara et a pulis tan saray sundaló, umnu-umno sara a wanra nin nangiranod sa kábawan ninpangipapatyan.

Wana ni Francisco saray 47 nin pulis a nadakep ana, nabyan sarayna nin pakayadian sa panakepan ra baná sa kabiangan ra sa kábawan nin pangipapatyan.

Lima sa kunran saray Ampatuan naikalamó yaet si pangulon amo a lalaki si Andal Ampatuan Sr., síya pa intaw a maadani ya tan nagkipasaya ya sa pipagketan kuna ni Presidinti Gloria Arroyo, ket nadakepan sarayna, wana ni Mangangalilá Joaquin Alba, síyay mangingibaritá sa midudupong nin main gawá sa kábawan nin pangipapatyan.

Balé anamaet saray raruma a 18 nin kapamalian ra nakaligyas sara et, nikalamó na.

Say pangusisaan sa pamangukuman kunan sangkaalagan nin nasitawan, si Andal Ampatuan Jr., tinmaraná ya sa Iniro balé saray abugado, nipatágan rayay pangusisaan na baná sa pangusaes udino panawatan sa panunukuman nin gaw´en (appeals and pettions).

Say kábawan nin pangipapatyan siti pa a sangkapanemteman nin kaguluwan a makategé sa pamimilian sa Pilipinas ket makatandá iti nin saray maguupisina agamiren ray mamamalsot pigaw magalaten a kamaguupisina tan límuwan saray mamumuto.

Say pangipapatyan nag´in yan pading´eyan kuni Arroyo baná ta nagkipasaya ya sa pipagketan kunran saray Ampatuan tan inaburuyan na sara a magkiarmas saray manunumbok ra sa pasadyaan nin gaw´en a makapaed kunran Muslim a naisyay nin mangingira.

Si Arroyo pinutol nayna tamó a panuldungan na kunran pamalian a Ampatuan nayadí sa kábawan nin pangipapatyan.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa Atágay

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Narayon yay Pilipinas sa adani nan Ibali, kasan nasidaan a naipatandá

Say mapa nin maipákit a butlay nan pangyadian nan 6.2 a kalakyan nin rayon a naaraman sa Ibali sa Wibis.

Nangibwat sa Reuters
Marso 25, 2010
MANOLO SERAPIO JR tan MANNY MOGATO

IBALI—Main rayon a naibilang nin 6.1 a kalakyan na itaw sa panrupan baybay nan Pilipinas ket nakugó yay Ibali tan saray raruma a kabaraybay nin kamimínan, sa kaawruwan nan Wibis, balé kasa a naipatandá nin nasidaan udino nakapatyan.

Kasa anamaet nin patalad a main daluyon nin sangkalakyan.

Sara sa Amirika nin mag´adal a maipáká nan luta sara sa United States Geological Survey (USGS) wanra say rayon, say kabutlayan na sa damir nan pwirton Batangas a 106 kilumitro a kadanyan na, sa bagatanan nan Ibali, nangyadí ya sa karareman nin 72 kilumitro sa ala una imidya.

Wanra sa masakbay et main ruwa ray rayon nin mayá tamó nangyadí sara mísa nangyadí ya anamana sa mababaw nin karareman.

“No main a mapaksaw nin rayon a wanin, saray nasidaan ket mapatandá saran tampor. Sayan udas ana sin nangyadí ya ket kasa et narngé min maalagan napatandá,” wana nin Glenn Rabonza, pangulo sa Dupong nin Bayan nan Pilipinas a Mapagpyawan sa Disgrasya (Philippinen NationaL Disaster Coordinating Council).

Wana nin Rabonza, si alkaldi sa Puro nan Lubang itaw sa Prubinsya nan Mindoro, adani sa butlay nan kapangyadian, kasan nasidaan a napatandaan.

“Mankikiten ray taytay tan raruman papádengan a nakuyug-kuyog balé kai sara nasidaan,” wana.

Renato Solidum, pangulo ya sa dupong nin Pag´adalan Rayon nan Uray, wana say rayon nangyadí ya baná sa pangiyalisan sa kapisnaan nan luta a wanran pakalian nan Ilbali (Manila trench). Say dupong wanra say kalakyan na nin 6 a rayon nangyadí ya sa 25 kilumitro nin kaarareman.

“Kai mi mailalwan a maalagan panidaan baná ta say sangkatágayan nin kapaksawan a naisuratan mi ket 5 ya tamó. Balé no say kalakyan nan rayon ket 6 ya tan naaraman yan kapaksawan nin 7 makapasidaan ya lí,” wana nin Solidum, man´ikalamó na a kai ra mailalwan a sitin rayon mangwá yan sangkalakyan daluyon.

Saray mampiikap sa Ibali, dandanin 13 milyon nin tutawo, wanra naaraman ray pangeyegan tan saray papádengan nangundayon sara.

“Mantumekré ako pa sa kumputer ko ket karam aram say lutá tinmaraná ya a umalis nin rumubarí yaynan rumubarí. Kasa anamaet nin natumba-tumba udino kinmayupá, balé inumundayun-dayon yan máteng,” wana nin Caloy dela Pasion, síyay sayan gumagawá sa Manila Bulliten Piryudiko.

“Náwer ako pa. Mayá yan nayadí, linmiwá sara ngámin kunran upisina ra nin masalak a kaingaran ra.”

Saray ruranan a manrumaté tan mampibwat sa kamínan nin magkumersyo sa Makati ket panay saran mampaku-pako tan panay saray lumalalako.

“Kinmayupá kami ngámin nangibwat sa ikápat a katágayan (kadsaaran) nan papádengan. Umnu-umno kami pa a nalímuan,” wana ni Kath de Leon, síyay gumagawá sa upisina sa Makati.

Si Devi de Veyra, itaw ya sa bali na a ikalimay katágayan nan pangikapan udino apartaminto na sa Quezon City sin rinmayon ya.

“Dandanin 30-40 sigundo nin pangiyalisan, say pakikalamuan nin pangeyegan. Mapalna-palná ya balé katay límo na. Mantumágan akon kunan alakin rayon a rumaté, bale kai rinmaté,” wana.

(Saray nagkalamuan nin mampagpatandá sara si Alexander McCaskill sa Ibali tan Raju Gopalakrishnan sa SINGAPORE; Mangangayos ya so John Mair)

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa Atágay

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Kaparngean nan Sangkatágayan Pamangukuman (Supreme Court)

Photo by Doranne Lim

Nangibwat sa The Phillipine Star
Marso 21, 2010
EDU PUNAY

IBALI—Si Jose Midas Marquez nakádeng ya sa papag´irguwan a wanran pudyom a main marka nan Sangkatágayan Pamangukuman (SP) sa kagurutan na. Nag´in yaytin makapasal maong nin litrato sin umnu-umnon bubulan ana tan sin say pamangukuman nin atágay nag´in yan kapákitan a kábawan nin mámot tan mipurpya nin mampangyadí, tan si Marquez, síyay mag´iirgon tawo nan SP, ket inmadap yayna kunran saray mamagpatandá tan inmubat yaynan tepet nínu-nínon masubok a tunong tan kawanagan nan dupong a naingaran ra a panganggawan nin paídengan a dimukrasya nan bayan.

Say pinaaburuyan sin sayan Myirkulis sa katepetan sa pamilian a pangulon katunungan kapresan sa udas nan iyawaan nin Kunstitusyon sa pamilí-pilian ket siti pa sawanin nin kábawan a magulu-gulo nin pakayadian a nairaté sa adapan ran pangunguluwan nin mangungukom a wanran tribyunal.

Taman sa katay amot nin katayuan, madaeg yan tepet-tepet, si Marquez tumuloy yan malinak tan mínu-míno yan mangángap kunran ngámi-ngámin a mangibaritá nin garaw-garaw. Kuna nin Marquez, say gawá na nin síya a mangingibaritá nan SP ambó anamaet nin madlaw a maidap nin gaw´en na baná tan say dupong tan pangungulo mapeteg tan magalang saran atatágay.

Nibaritá na kunra sa STARweek saray tulo a matkap gaw´en sa pangipapalawayan nin maong a pinaaburuyan tan sa pagametan nin kagulu-guluwan a mangkamaten nan Pamangukuman : naynay mon ibaritá a tutuo, mangiibi kan dudungawan a maalalaki kunran tutawo sa pinaaburuyan ran nangungukom tan say ginawá-gawá ra, tan gaw´en mo no ani maandá kunan dupong.

Mapagawan nayay kaliwanagan a mablin matkap gaw´en sa gawá nan mangingibaritá nan SP, lalun-laluyna sin say butang na ket ilagen nay kabilangan ran tutawo kunan Pamangukuman. “Ambó anamaet maidap kungko baná ta main ana nin SP a makapeteg yayna tan si Pangulon Katutunungan (Reynato Puno) síyay magalang maong. Kanyá say matkap gaw´en talagan ituloy yayti tan mamádeng kunan siti,” a naipatutuo na.

Si Marquez, nipapalaway na a saya et nin gawá na kunan mamádeng tan tumuloy yan tumalaytay kunran Atágay Pamangukuman tan saray tutawo nan Pilipinas, mangalap nin abaw et patalek ran tutawo kunran Pamangukuman tan awitan may mangingisadá ran saray mangungukom (judiciary closer) kunran tutawo.

Ipákit na a sangkaidapan nin kaguluwan a nákit na sin tulon taon naynan pangulo sa upisinan patandá ran tutawo nan SP nin ipataros saray pinaaburuyan a dandanin napaed ran mangungukom. “Maidap talagan ipataros kunran tutawo saray kai maaburoy nin pikákitan ran katutunungan sa paaburyan no naisyay yay pamuto ra—lalun-laluyna sin say pangulon mangungukom ket síyay kai madunong a pamuto na. No wadí wanti mangyadí, say gaw´en ko say kapamaugan kunan dupong baná ta kasa kuntamo nin maatágay et sa Sangktágayan nin Pamangukuman tan sa Kunstitusyon. No tandá muyti, kai ka makaabasan,” a nipapalaway na.

Say pakapakuan kunran mamagpatandá a maalaga anamaet tan si Marquez magwá yan makapako saray mamagpatandá kuna a kasan kai matunong. No main marabay mangusisá kuna taman kunran mamagpatandá sa prubinsya udino sa radyo animan udas itaw ya. Naipatutuo na nin agamiren na saray panagyatan nin pangusisaan baná ta “kasan bayadan nan Pamangukuman sa pikalalamuan ran mamagpatandá.” Maagawá yan talaga no awiten nay gawá na nin “rupa nan SP,” tan naynay yan maliwa-liwa no adapen na saray mamagpatandá. Sitin lalaki nin 44 a taon nayna a mammarayon baskitbol, naipatutuo na nin anro yay sabot na anggan sa abaya na intaw tan magpalingki yan aysing na sa Nike, Topan, Zara tan G2000.

“Saray tutawo kai ra makapákitan no sínu-síno sara a mangungukom, kanyá síko mabyan ko sara a rupa ra. No maipapalaway mo a pinaaburuyan tan gawá nan Pamangukuman, mabyan mo anamaet a rupa na,” naipapalaway na.

Báyo yan mag´irgo kunran mamagpatandá, tepeten na kunan bukod: “Man´ilagen tan man´itarig´en ko pay Kunstitusyon?” Makipanemtem yayti kuna ambo ya tamó a mangingibaritá nan Pamangukuman, abugado yan main butang na sa pangilagan nin kanepegan ran tutawo.

Nakaipatutuo na a main udas nin say kunan pakákitan sakalako sara sa pakákitan nan Sangtágayan Pamangukumon, balé piliten na, “No maitawag ka kunan saytin butang, mámet moy karabayan gaw´en tan say naiyadin gagara.”

Balé mákit na ni Marquez nin mainum´ay a mag´irgo kunan pangulo sa gawá na, si Pangulon Mangungukom, nin maibaritá na a “sabtan kaadian yan tawo.”

“Naggagawá ako pa kuyna sin say tulon taon ana báyo naisuyó yan Pangulon Pangungukom. Tandá ko a páno nan pangingisip na tan páno nan pagametan a sakalakon pangyadian. No kai ko makatalaga, laluyna sa alalakin pakayadian, tepeten kuya,” naipákit na.

Balé rabay nan ipaliwanag a saray raruman mangungukom sa Pamangukuman sara ngámin a pangulo nan gawá na, tan naynay yan misadyá no tawagen raya saray raruman mangungukom.

Si Marquez nag´in yaynan makapatandaan nin kai yayna makapako sa palingki a kasan makaalilbí kuna. No kai ya sa gawá na tumgen ya anamaet tan mikidunong ya kunran kagawá na nin mangapon tan umnu-umnon manginuman, tan sa bukod udas na, umikap yan baskitbol.

Balé sin say 15 tutaon, nigaletan ya sa pagbunsay (sarayti pa a madidintek nin tanaman udino kukayo). “Mákit ko a makapaandá ya kungko,” nipatutuo na ni Marquez, ta magkamain yan abaw et a 500 nin bunsay, naikalamó et a sayan dandani a ruwan mitro a katágayan. Main umnu-umno a nakaipákit sa upisina na sa SP.

Tinmaraná ya kunan sitin pakarigawan na sin mampag´adal yaet nin mag´in yan abugado. “Mampako ko pa kunan kaadalan ko a mampiikap damir sa Cartimar itaw sa Pasay. Masakbay akon rinmaté ket nipagketan kon mamalingki akudtaw tan kikiten koy pamaglakuan nin pangikapan ayep. Sa kaadani na, main pamaglakuan nin tanaman. Wá ta main nákit kon bunsay ket sinaliw kon P600. Sin rinmaté ako sa bali ko, kinikiten kuyaynan kinikiten a tanaman. Tinikú-tikó kuyay tanaman,” napanemtem na, say bunsay barámo saran “madidintek nin katutubuan.”

Nangibwat sa únan tanaman na, nangawang yan ánem et kunan baying na, tan mísa nayna a tinmuloy dumidinep nin abaw et. Ambó yaytin mamudan pakarigawan—lalun-laluyna kunan saya a kasa gapon pinag´adalan sa panubuan tan mapya ako tamó sa babasawan. “Matkap kan maanos. No mísa matkap kan tumágan a ánem bulan nin tumubó (a tanman) tan mísa mon pikú-pikuen a sanga na.” nipapalaway na. Sawanin, nakasadag yaynan nag´adal a makaiyakay yan bugá a pánon manubó nin bunsay, ikalamó et a mamilí nin kuston kayo. “Maalaga a maandá yay puon nan kayo. No sumanga ya, tandá mo lí no ani galaten udino ani ibatí,” nakiramá na nin Marquez, mikakadupong ya sa Dupong nin Bonsay sa Pilipinas (Philippine Bonsai Society). “No main a múdit nin baliti mo, matkap mon makatalaga a múdit saray bulong na sa udas nin pangipákitan. Say bulong ket múdit ya sa kaúnan pakaliwá na.”

Balé say udas nan gawá na sa SP, kasaynan udas na nin mikikalamó sa pangipákitan, tan maririket yayna tamó nin kikiten a didinepan na mayadí sa sayan awro nin gawá na.

Si Marquez, nayadí nayay pag´adalan na sa gan-gan a wanran Juris Doctor degree sa 1993 itaw sa Ateneo de Manila, itaw ya anamaet nin nakakalap a pag´adalan na a wanran Bachelor of Arts degree, nang´adal yan Ikunumiya, sa 1987. Pinasrepan raya sa dupong nin abudado a wanran BAR sa Marso 1994.

Aktibista yan pulitiko intaw sa uawro nan mampag´adal ya, síyay sayay nangipatará tan mikakadupong ya sa Lakan ng Atenista, bilang kunran Dupong ran Kaadalan nin Pilipino (League of Filipino Students). Mikikalamó ya intaw sa pididinepan itaw sa Taytay nin Mendiola a kalamó na saray kaadalan na sara si Risa Hontiveros tan Erin Tañada, ket sísaray nay mamamangwá gan-gan, tan dinalanan nayaynan naitábuyan baná sa pangakisan asok a wanran tear gas tan nabumbawan sara et a kanon nin ramon.

Si Maquez, wana mako ya kumon sa Pag´adalan nin Kumersyo balé pinilí nan tumbuken a dádaan nan tatay na. “No main saya sa pamalian mi a inilalwan na ni tatay ko nin mag´in abugado bilang kuna, síko yaytaw,” napanemtem nay sitin anak sa butlay.

Tinmaraná ya sa gawá na sa SP sin sa 1991 a katulong ya kuna ni Mangungukom Abraham Sarmiento nin nagritiro yayna. Mísa ya inmalis sa upisina nan intaw a Pangulon Mangungukom tan intaw a Chancellor ya sa Dupong nin Philippine Judicial Academy si Ameurfina Melencio-Herrera, tan sa butang nan kábawan nin tutaon sa upisina na nin intaw Pangulon Mangungukon Josue Bellosillo. Sin naritiro yayna si Bellosillo sa 2003, lumakwan yayna kumon sa mangungukuman tan kalapen nay raruman dalan nan gawá na. Balé sin saytaw si Puno, síya et a kapadan pangulo nin mangungukom intaw, ket binyan nayan gawá a nipagket nan mabatí ya sa SP.

“ No lumingap ako, sitaw pa makarmaan sa udas nan byay ko,” wana. Naipatutuo na nin nakángap ya sa panagyatan na ni Puno “baná ta sa 1993 anggan sa 2003 nagagawá kami sa kapadan kamínan balé mirwa pa tamó nin nakapisná kami, tan katay anted taw a pakasnaan.”

Sin napilian ya si Puno nin pangulon mangungukum sa Desyimbri 2006, si Maquez nasuyó yan pangulon-katutulong nan pangulon mangungukom tan mampitulong kunan upisinan nan Pangulon Pamangukuman a pakatandaan nin tutawo. Si Marquez, síyay ikarwan tawo a namutang a naaburuyan nin uray a mangingibaritá nan Pamangukuman, ket si úna síya si Ismael Khan sa sirong na ni Pangungulon Mangungukom sara si Hilario Davide tan Artemio Panganiban. Ginwá rayan diriktor anamaet nin SP-UNDP pangwaenan sa Patunungan tan Pagwaan (Justice and Development) sa 1998 anggan 2000, ket sitaw pa pipákaan nan Bangkon Sansinakban (World Bank)- nakitulong ya sa pangwaenan nan Pamangukuman tan sawanin Pangwaenan nin Gaw´en (Action Program) kunan Pangustuwan sa Pangungukuman (Judicial Reform).

Nanurat yaet nin ruwa ray babasawan, man´ikalamó saray ““The Constitutional Philosophy of Philippine Jurisprudence: The Writings of Senior Associate Justice Reynato S. Puno” (2005) tan “League of Life, Love and Law: A Biography of Senior Justice Josue N. Bellosillo” (2003). Say naganansya sa babasawan nako sa dupong nin makapamyan.

Sa Marso 2007, pinilian rayan ngámin a mangumgukom nin katulong sa administrasyon nan Pamangukumon, mísa yan naipatágay nin Dipyuti sa Administrasyon nan Pamangukumon sa Agusto sin sayan taon.

Si Marquez, ibilang nay kapilian nin Administrador nan Pamangukuman a mauyutan nin pag´gaw´en, sin síyay mapagpyawan sa biang ran abaw et a 2,000 nin mangungukom tan 27,000 nin manggagawá nan pamangukuman sa ngámin nan bayan. Say mauyutan nan bukod, wana, a ipákit kunran mangungukom kai sara nakaabasan nin napilian rayan ngámin kunan kaedengan na ket walo et a raruma nin tinalo nan kandidato taman kaanak-anakan ya.

“Ibilang koy taon ko a makapaungan kungko baná ta tepren ko nin abaw et a makagawá ko,” niranggas na. Si Marquez sinilyan naya si Jose Perez ket síyay nag´in kalalamuan a mangungukom nan SP sin Desyimbri. Sayan raruma a administrador nan pamangukuman intaw ket sawanin yaynan SP Mangungukom Presbitero Velasco.

Say adminstrador nan pamangukuman – siti pa a kapadan kaedengan nan mangungukom nin Pamangukumon nin Panguyungan (Court of Appeals) – síyay mapagpyawan sa pangwaenan nan Mangungukuman, nikalamó et a pangitayakan sa pagpyawan nan pamangukuman tan sukat sa pinaaburuyan a kai maipulutiko a íyan ran mangungukom tan saray upisyalis sa uray nan lukal. Naipatutuo na kai na nailalwan a báyon gawá na, tan nipákit na nin rabay na pa kumon a magritiro ana nin pikalamó naya si Pangulon Mangungukom Puno.

Tinepet miya no ani ibilang na a sangkaalagan a napag´adalan kuna ni Puno, ubat na ni Marquez: “Gaw´en mo a mapeteg.”

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa Atágay

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Presidinti nan Pilipinas,
si Arroyo mamper ya
nin magwá patineken
kunran saray Muslim a manlumalaban

AFP

Nangibwat sa ChannelNewsAsia
CHRISTINE ONG
Marso 18, 2010

Ibali– Si Presidinti sa Pilipinas, si Gloria Arroyo mamper ya nin magwá a patineken kunran saray Muslim a manlumalaban nin marabay a purok nin bayan ra ket isen sara sa bayan a pulos nin Katuliko.

Wana magwá yaytin gaw´en sa pamukaan nin dadalan sa pag´irguwan kunran sakalakoy katepran udino rilihyon.

Maabutan a katinekan sa pag´irguwan ran pikakalamuan nin sakalakon katepran a wanran interfaith dialogue, siti pa a peteng ran únan Manepeg a Pikakalamuan nin Pupadí sa Pag´irguwan ran Pikakalamuan a Sakalakon Katepran tan Panulungan sa Katinekan tan Pagwaan (Special Ministerial Meeting on Interfaith Dialogue and Cooperation for Peace and Development) nin mampangyadí sa Manila, kunran kadupong sa
Kasan-Pikakalamó nin Pangyadian (Non-Aligned Movement) a mantumubó nin bubayan.

Say ruway awro nin pikakalamuan nayadí ya sa pamilian a ketegan (declaration) nin Manila, mag´in yayti nin plano sa katinekan tan pangwaan sa sansinakban a makapakasaw nin kapadan gawén kunran pag´uuray tan maamó nin katawuan.

Sa puon nan pangikarad na, si Presidinti Arroyo pinatuduan na a maalangan butang nan pag´irguwan ran pikakalamuan a sakalakon katepran sa pangiratean nin katinekan tan sa magulon kamínan itaw sa bagatanan Mindanao.

Wana,“Say pag´irguwan ran pikakalamuan a sakalakon katepran siti pa a naaburyan nan uray tan sa kapetegan a kalakyan lumalamó sa katinekan tan panulitan sa Mindanao. Kapresan a kai et naabutan a makáteng nin katinekan, nangalap kamin mabyat a sanlaan nin pulitikal a makipadunong sa pipagketan nin katinekan sa Mindanao. ”

“Naratean mi ana kunran bubbali nin maranod a mauman yay ulidan nin katinekan, mauman ya sa malumo tan matib´ey nin pakayadian, ambó tamó a arigluwan ran saray sundaló, balé say arigluwan nin pag´irguwan, sa arigluwan sa pagwaan nin bubbalian, say arigluwan a mampag´irgo nin katinekan.”

Saray pag´uuray nan Pilipinas wanra tumuloy saran mangitaraná a pag´irguwan kunran dupong a mangingisyay nin Muro Islamik Adapan nin Liberasyon (Moro Islamic Leberation Front – MILF), taman saray dupong nin manlumalaban a nipulisay rayan nangibwat sa pag´uuray a báyon plano nin kawanagan udino mag´uuray saran bukod.

Si Presidinti Arroyo malalwan nay main pikatarusan nin makapirmawan kunran MILF báyo tumgen yay udas nan magpresidinti na sa Hunyo.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa Atágay

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Nayegyegan yay Pilipinas kunan maksaw rinmayunan

Press TV

Saray anak nin adalan sumakban ray ulo ra tan umadi sara sa sirong pupitri ra baná sa pasakop nan bayan a pagaw´an sa rayon.

Nangibwat sa AFP
Hunyo 14, 2009

Ibali, Pilipinas—Sa bagatanan Pilipinas nayegyegan ya sa masakbay nin Lunis sa maksaw rinmayunan a wanran aftershock nin 5.3 nin pakalakyan, wanran makatandaan nin rayon, sa sayan awro báyo nay katay paksaw nin rayon a namagket sa kapadan kamínan.

Say rinmayunan nasukat ra tamó sa 5:00 a pumarbangon ana, dandanin 160 kilumitro (100 milya) sa bagatanan-baytan nan ibalin Hirinal Santos, tan maarareman nin 60 kilumitro, wanra sa US Geological Survey (USGS).

Sa Linggo say katay paksaw nin rayon a 6.1 nin pakalakyan nagket nay kapadan kamínan adani sa baybay nan Mindanao.

Kasa anamaet nin pataladan a main alalaki nin daluyon udino wanran sunami tan kasay masakbay nin pakaulitan nin sidaan.

Sitin pasakupan a pupuron bayan tumekré ya sa kalibedan nin apoy sa taaw nan Pasipiko ta iti saray lulutá nan sansinakban a misná ket siti a mangipáwit nin rumarayon tan bumubulkan.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa Atágay

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Sa Pilipinas say sangkabyayan nin bulkan ket matinek yayna anamana

Nangibwat sa AP
Hulyo 10, 2009

Ibali, Pilipinas –Say wanran makatandaan say sangkabyayan nin bulkan sa Pilipinas ket kumurukor yayna anamana kapres nan sumngaw udino umalupaop tan makákit et nan mata a máget nin mutyá sa bebey nan bulkan.

Say wanran makatandaan nin bulkan sa istado umabaw a rayon sa Mayon ket umalis layi a natunawan bubato a wanran magma sa rarem nan bulkan nin umusok lí layi tan sansyan lumumtog lí layi anamaet.

Sitin 2,462 mitro a talugtog nin bulkan itaw ya sa kamínan a butlay nan Bikol ket linmumtog yan abunsyang tan natunawan bubato nangibwat sa Hulyo anggan sa Oktubri 2006 ket nipalayasan na saray 30,000 nin tutawo adayo sa bubali ra.

Saray napadag´anan lutá adani nan tutalugtog nan Mayon baná sa bagyo, natubunan a bubabali sa Disyimbri 2009 tan masurok nin 1,000 tutawo a nati.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa Atágay

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Sara sa Balin Pilipinas tumaros saran umanen yay pagan-ganan.

Google-AFP

Nangibwat sa Google News
AFP
Hunyo 3, 2009

Ibali—Saray mammangwá nin gan-gan sa Pilipinas inaburuyan ray papagketan nin umanen yay surat sa pagan-ganan udino kunstitusyon, sitin naaburuyan a wanran bumabalaw sa Wibis ket pinangapes yayti sa pangibyan kunan manlumiwá nin Prisidinti, si Gloria Arroyo a saya et nin pananaon nan mag´uuray.

Balé anamaet, matkap et aburuyan ran Sinado (Senate), ket naurayan rayan kalalaban na.

Sitin papagketan nakapalabas yaynan únan salaban na báyo raya linabas sa Balin Mammangilalaman, (Representatives) ket napnó yan kumakipasaya kuna ni Arroyo, nayadí a katay eteng nin pikakalamuan a nayabyan sa Martis.

Say pagan-ganan, na surat sa 1987, mangangga yay prisidinti sa sayay ánem-taon nin pananaon (term) sa pag´upisina na.

”Kai ra gapo makagaw´en ti no kasa sara sa Sinado.” wanan Prisidintin Sinado Juan Ponce Enrile, ket ginuritan nayay sukat a ”gaw´en a kasan alaga.”

Sa Pilipinas, main anamana li a pipilian nin Prisidinto sa Mayo nan sataon nin pilien a pumapalitan kuna ni Arroyo.

Saray kumakipasaya kuna ni Arroyo mampasyawen ran umanen a surat nan pagan-ganan sa maumnon bulan ana—a rabay ra kano nin maipababayaniwan et (make more agressive) yay ikunumiya nin ipay´an a gan-gan sa pangikunan ran san´ili sa kunran maumon kasakupan.

Balé saray bumabalaw mamarsa sara nin pasiriban ya nin ipátengan yay pag´upisina na ni Arroyo.

Saray makapaninreg a pangungulon Katuliko sa Pilipinas (Catholic Bishops Conference of the Philippines-CBCP) nakikalamó sara sa panglaban sa papagketan nin umanen yay pagan-ganan.

”Barámo sara nin manlumiputan ra saray tutawo. No dumuká a uray, dumuká talaga,” wana ni Archbishop Angel Lagdameo, síyay prisidinti nan CBCP.

Dandani a 200 mawirin sumusurnang nipasna-pasná sara sa adapan nan Balin Mammangilalaman a sumurnang sa pagawaen nin umanen yay surat nan pagan-ganan.

Say pagpuryawan sa papagketan mintras maeteng-etengan a padalanan ran matkap tuloy a pasusukatan nin pakaganaan (revenue), naulitan ran papatandaan ran newswies sa Dow Jones.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa Atágay

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Pagkurangan nin byas sa Pilipinas
a makapagulo layi kuna ni Arroyo

                                                                                                                                           JONALD MAHINAY

Nangibawat sa Bloomberg.com/Asia a sinurat na sa Inglis si
LUZI ANN JAVIER
Abril 22, 2008

Si Myrna Lacdao mangan ya intaw a rwa nin panganan sa sayan awro. Sawanin mangan yayna tamó nin saya tan ibi naet a natrá kunra a rwa nin uapo na.

Si Lacdao, 53 nin taon, kalamuan na saray asawa na, rwan matuntawo a anak na tan saray uapo na sa sayan abung-abong a rwam-puló kwadradon mitro itaw sa San Roque, Ibalin Manila. Báyo tinmágay a bili nin byas a ápat-apuló nin persinto sin sayan taon intaw, saray ának tamó a mangan nin tulo a panganan sa sayan awro.

Magkapi ako tana sa buklas tan mangawruwan ako sa ugtiawro, wana ni Lacdao ket síyay manayí nin supot alunan a ilakó kunran kabaraybay na pigaw makalamuan yay pakabyayan ran pammalian na nin syam-aribon pisos binulan-bulan. Wana et, siin ana a únan tan suyot a panganan ko sa awro.

Say umabaw a patkapan nin kanen sa sansinakban, say angan-anganen sa paglakú-lakuan tan say umatágay sa bili nin bilang sa pitulyo, gasulina wanin a sumumná ngámin sa Sa Roque nin saray walon-ribo a kapammalian nin umiikap sa kayon bálag a kalamó nin atep a nakagwá nin natrá a lata tan plastik.

Say angan-anganen sa maglako nin byas ket sin sayan linggo nagkamain ran sangkatágayan a luminggo-linggon nin ganansya sin piton taon intaw tan main et nin pakibiang sa ipapigil nin mamáwitan a nagibwat sa China tan Vietnam ket bumantog yayti baná ta saray rarumay bayan nin mangakuan makipuspos saran pumákan a tutawo ra. Say Pilipinas, síyay sangkalakyan a mangakuan nin byas, ket nakaakó ya tamó a rwan-kakatlo a byas tiningkap nan saliwen sa Abril 17.

Makasaliw kan byas a sayan kilo a tulum-puló pisos sin sayan linggo sa palingki nin Manila ket sin sayan taon rwam-puló tan piton sintabo ya tamó a wanran Bureau of Agricultural Statistics. Kapresan say National Food Authority maglakó saran byas kunran maidap a labin-walo pisos tan rwam-puló tan lima nin sintabo, balé mapuló a persinto tamó a mamákanan ti a wanran analista sa Royal Bank of Scotland Group Plc. sa Abril 15.

Saray kasankasa nin lulipong a tumuloy layi a pakasidaan kunan administrasyon na ni Presindinti Gloria Arroyo sa bayan nin nadaeg saray panguluwan kunran saray nagpurpya sa dalan a nangyadí sa taon nin 1986 tan 2001. Say kaaburuyan kunran tawo kuna ket kinmayupá nin rwam-puló a persinto sa Marso, ikatlo yaynayti sa kakápatan nan taon nin kumayupá a wanran mangitepet-pet nin Social Weather Stations.

Maipákitan no main a umaligwas

Siti pa layi a maipákitan no main a umaligwas, a wana ni Earl Parreno, síyay analista sa Manila’s Institute for Political and Economic Reforms. Wana et, say man´ibaritá na ni Arroyo ket matkap a mangyadí nin makapaiká a kanen kunran lamisawan ran tawo a maidap.
Say National Bureau of Investigation mantingkapen ra saray manglalakó a umaasam nin byas tan saray upisyalis a mangumplot sa ipasilyan a suputan nin byas a nagnibwat sa pamanulong ran maidap pigaw maipalaó ra sa pamalingkiyan. Wanan administrasyon sitin bulan gumastos sara a ápat-apuló taldek pito nin bilyon pisos anggan sa taon nin 2010 pigaw makapakábaw a pamulawan nin byas.

Manggaw´en ra ng’amin a guberminto ta pigaw masiguradwen ra saray byas a makakalap sa nangibwatan ra tan maiká sara sa lamisawan ran Pilipino itaw sa ngámin nan bayan, a wana ni Orroyo sa inirguwan na sa Abril 15.

Say babali nan San Roque itaw ya sa tulum-puló a hiktarya nin kamínan nin guberminto a kinunra nin saray umabung-abong baná ta kai ra makamainan a lutá ran diri.

Kasa et nin dalan udino say alkantarilya. Abaw et dyan kapikngá nin tutawo makapaningkap nin paibyayan ket kasan kagawá ra, a wanay pangulo nin kababalian, si Ruben Coprado.

Byas, Pising

Si Coprado, síyay manglakó nin sabon, kapi tan uring kunran dadaikleng nin tindawan, gumastos yan syam-aribo pisos binulan-bulan sa pamákan kunan pamalian na nin lima sara ket walom-puló a persinto nin abaw et a gastusan na dyan sin saya taon.

Kallatutawo sa baraybay mangan sara tamó nin sinápang nin byas tan pansi-pansit a madalí undino sadinas pigaw makapangan sara anamaet, a wana nin Coprado.

Si Magdalena Onia, rwam-pulo tan pito a taon na, makákitan ya tamó a limam-puló pisos sa sayan awro a tumingka-tinkap nin plastik tan alambri itaw sa adanin pamasurwan. Main na intaw a gripon ranom tan ipailiktrik na sa sayan bubilya.

Sawanin, atágay tuloy a bili sa pamákan kunran limay ának na ket kalapen nay ramon nin matkap ra sa sayan bubon nin agamiren ran baraybayan tan agamiren nay kandilá ana.

Sa raruman uawro, kai ko maibakí saray ának ko sa pag´adan ta kasa gapo a kanen mi, a wana ni Onia.

Say Pilipinas nangakó nin saya-taldek-syam nin milyon a tunilada nin byas sin sayan taon, udino labin-ánen a patkapan na.

Dandanin labin-lima a persinto nangibwat sin sayan taon ket nabangles baná ta kasan pamamakrangan udino námentan sara sa pamakiskisan tan sa iparatean, a wana nin Frisco Malabanan, síyay diriktor sa prumgram nin hybrid rice nan guberminto.

Say guberminto nan Pilipinas a kai na kumon sinunoren a rikumindasyon nan World Bank a tumgen nin mangator nin byas no kai saliwen ya sa pamalingkiyan nan sansinakban, a wana ni Raj patel, síyay manumisitan nag´aadal sa Unibesidad na California, Berkeley tan sinurat nayay kasuratan, Stuff & Starved: The Hidden battle for the World Food System (Melville House)

Sa sayan ulat nan World Bank sa Hunyo 2007 wana say Pilipinas baw´asen ra kumon a pangaturan ran byas tan agamiren ra sa katulungan sa duká a mangyadí (disaster mitigation) tan “safety net programs tan ambó sa pamágetan nin bili (price stabilization).

Say guberminto nan Pilipinas ket napwirsa sara nin mangalap tan sumunor sa nagsikabarang nin plano a kai ra lí nin makaiyator a byas, a wana ni Patel.

Si Vic Jarina, síyay National Food Authority Deputy Adminstrator, kai na inakó tan linilbí a balaw-balaw na ni Patel. Wana ni Jarina, say guberminto mangiyator sara a labin-liman awro a pinabalunan . Say Pilipinas ket mangan saran tulum-pulon ribo a tunilada nin byas inawru-awro.

Say babali nin San Roque ket kadanyan yan ápat a kilumitro sa sayan agamang a kaikon ran National Food Authority.

Sa kakurangan nin byas sa 1995 main nin kabaraybayan a binagyo rau agang tan namsuet sara sa upisyalis nin ilakó ray byas kunra. Ket tumaraná anamana a kapasalakan.

Kai mi gapo a mákit a Nationa Food byas iti, a wana nin Lacdao, balé no mairaté nin kai kuyna maipakan saray uapo ko, kai ko umisip nin mirwa a luksuwen yay atágay nin darekdek tan papwirsan pasrepen yain a agaman baramo sa ginwá mi sa taon nan 1995.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano