Makángapan a Pamuklasan
nin Pilipino

Uncle Mike's Place

Nangibwat sa Chicago Tribune
Abril 29, 2010
KEVIN PANG

Si mábeng a Pilipinon babayi namastang ya kungko nin sakalako. Say ginwá ko: nangalap akon tinidor tan kutsilyo, aya kunan sitin lamisawan udino dunguan ket bilang nin agamiren a chopstick nin mangan a tinapay nin meatball sub. Kai yayti maakó iti.

Siti pa a pamuklasan Pilipino, wana nin Grace Ortiz. Kanyá agamiren moy tinidor tan kutsará. Iwaen moy langgunisa tan salay kunan rigrig nan kutsará mo, báyo mo ikalamó sa sinanglay, mísa mon isarok sa sayan subó.

Say pangiyakayan sa pamuklasan Pilipino tumuloy yan maong. Mantumekré ako nin nakadungo sa main sarming sa ababo nan dunguan nin rattan itaw sa Panrupan Babali sa pamamanganan a wanran Kamínan na ni Amay Mike (Uncle Mike’s Place). Si mangingikon, síyay naiyanak sa Chicago a makapupuon nin Polish-Ukraninian, si Mike Grajewski, manglutó tan mangwá yan kapilitan nin turta tan say tinapayan udino imparidado a wanran BLT. Balé saray malakó nan maong saray pamuklasan Pilipino. Abaw et lí no mísa.

Nagkikalamó ako kunan kagagawá ko sa Tribune si Vikki Ortiz Healy, ket sinagyat na si busat nan David tan si nanay nan Grace sa pamuklasan. Makaipapalaway talaga kunan sitin buklas. Kungko pa ta síko tamó a ambó nin Pilipino sa pagdunguan, man´isip-ispen ko mambalé mampangan kamin pangapunan sa pamuklasan, tan man´isip-ispen ko mambalé katay andá ti.

Lingwanan maynay mambalé—sawanin, sa adapan mi main mataway-mapanentem nin mailiwan.

“Makapapanemtem ti nin buklas sa Sabado nin mamantay akon kingkoy tan mangan nin sinanglay,” wana ni Vikki,

“Say taway ket makapapanemtem koy pamalian ko,” wana ni Grace.

Si David, kasan tunoy na ta mangan ya tamó.

Sa adapan mi saray plato nin langgunisa, tusino tan Spam (nalatan karnin baboy), ayan abaw tawo nin maibilang sara nin masanton katuluan nin karni sa Pamukaslan Pilipino. Kunan Spam kai mi matkap nin ipaliwanag (balé nalutó sara a naikwan nin Tabasko; $8.25). Say langgunisa masam´it, mabawang, tan narikadon anis sara a wanran pork sausage links. Say tusino makapadan taway balé naibaya tan naiwá saran karnin baboy. Saratin ruwa makaalaga sara baná sa kauditan ra nin nauditan kunan biní nan atsuwiti udino anato ($7.95 nagsisasaya)

Nagsisasaya kami a plato nin naisanglay a nabawangan nin sinápang. Naisanglay bugá sa ababo nan pangisanglayan ket nagsisaya a biní nan byas a naisya-isyay tan umnu-umnon makarebkeban sa liwaan. Inangutan koy banglo nan nagisan bawang. Saray salay anamaet main nin kai makaabasan a nakuluran bugá nin Asian—si Grajewski iprito na sara nin kai birngen sa ladak nan linga a mabyan nin mabikoy nin banglo ra, tan nakwan nin makrang pamintan mudit sa ababo.

Say ngámin nin taway ambó maalilbian balé manliwa-liwaen yan makaalilbian. Say karnin baboy a nabarbar sa masam´it nin naibaya anggan nauringan yan bugá bilang nin kanen ran Korea a wanran bulgogi tan kalbi, wanin pa kumon a nibayan karni a matataway et no masam´it ya tan nauringan yan bugá. Ambó yataw anamaet nin makasakit-sakit a katay maslag nin múdit a mapalet sabaw nin nangibwat sa baraybay nin pamamanganan a saliwen moy kanen nin awiten mo lí sa bali mo, balé bilang a masam´it nin kayumanggi a taway na.

Báyo main nin karni a nangibwat sa tiyan nan baka a wanran skirt steak, ayan mairangas ran pamamanganan a “sangkaadaan nin karni sa baytan nan Pikos” ($11.95 kapikngá/$13.95 punó). Nangibwat yaet a panglutuan nan karni sa rikadon Pilipino nin pangibarbaran a main sawsawan nin tiriyaki a ginwá ran Kikkoman, bawang, tan say 7-Up. Ua, say dalayap-kalamansi a inumen nin 7-Up, tan magwá ya.

Saray Ortiz inamil-amil ray kasan-bayad a yawong ran linugaw nin aros kaldo, say linugaw nin manok bilang sa wanran congee. Kinwan kon sawsawan kamatis sa sinanglay ko, sakalako tan báyon taway, bilang nin piko de gallo a sawsawan kamatis nin main patis. Main pay katinekan nin mapismak udino maibantog sa dudunguan nin mangan no tumgen saray tawo nin mag´irgo tan mangan sara.

Namasta-pastang ako: Kapikngá ran mamimili ket Pilipino sara. Páno na ni Mike Grajewski, 58 a taon na, síyay mangangawá sa patag nin mital sa Chicago tan say pag´irguwan nay “dis” tan “dats” kunran saritá nan “th-,” nag´in yay wanran Pied Piper kunan pamuklasan nin Pilipino?

Nangasawa ya anaod kunan Pilipina sin 30 a taon ana, ket makatulong yayti palayi. Si ngaran na Lucia. Tan sa 25 a kunan taon ra, saray mitraasawa nag´apartaminto sara sa atagay a bali nan nanay na ni Lucia. Lula—a tawagen raya—ket manglutó yan kanen Pilipino nin inawru-awro, tan ambo máteng paninregan ran taway ran Kastilá-Intyik-Bagatanan-panrupa nan Asia ket nag´in pakatawayan nayna ni Mike Grajewski.

Mísa sa 1991 nin taon, tinmaraná yay Kamínan na ni Amay Mike, aya a binukaan na ni Grajewski ta rabay nay isip a pakanen nin tawo. “Ambó anamaet baná sa pirak,” wana. Sa tinaun-taon, saray “ruway ray Amirikanon tusino a waran bacon a nabirngen nin mapalná (over-easy)” tan “ruway ray Amirikanon langgunisa a wanran links a nabirngen nin mapalná” ket sarayti pa a táwayen ran maninirbi kunran manglulutó. Sin mapuló a taon, si Grajewski pinakitandá nay skirt steak ket tampor yan binmantog. Mísa sin ruwa ray taon, kapresan nan mampangkit yan sausage kunran mangingikaan na, napawagan nay pabrika nin mampangwá saran langgunisa tan tusino ran diri.

Sawanin, say skirt steak tan say pamuklasan Pilipino sísaray mámot manglalakó, ambó saray bacon tan corned beef hash (say naasinan karnin baka tan natiritir nin patatas a naisanglay). Tan say panglakuan kinmayupá ana. Main kasuldungan nan siti? Wana ni Grajewski si anak nan babayi layi a maisipan na. Sa pakalamuan kunan pakayupaan nan pangastusan sa babalyan, wana maisip nan anak na banglí sa kai pakaalilbian sa kanen, makaipalakwan kunran mananaliw nin ambó Pilipino. Si Grajewski kai na makatalaga.

Balé saraytin kanen nag´in saran pakatkapan kuna. Páno naynan gurutan a kadiryan nin paglutuan na, taman no kai maangangko tan napilian yay kadiryan na?

“Kai ko silyan a kadiryan ko,” wana ni Grajewski. “Naibaritá mi na intaw sin tinmaraná kami nin sakalako kami kunran raruman kamimínan nin pamuklasan.”

Saray pamalian nin Ortiz maalagawan raytin talaga. Si David awiten nay kamumuko na a kai makasita nin manarí kunan sitin pamuklasan a sakalakuan nin ingaran. Balé mag´in sara nin makarabay-rabayan.

Say kanen mi ket nakasawá a bitil ko, balé say alalaki et nin pakatandaan say agamiren nin kutsará bilang nin kutsilyo a mampangiwá sa karni ket may´an nin gaw´en anamaet. Inagamiren koy tinidor nin tururen yay langgunisa, say napriton salay, tan say sinanglay a main bawang tan udit nin salay sa kutsará ko, báyo ko isubó sa bebey ko.

Si Kevin Pang makákit ya sa facebook.com/cheapeater

Uncle Mike's Place
1700 W. Grand Ave., 312-226-5318
Udas: 5:00 sa buklas-3:00 sa awro—Lunis-Sabado
6:00 sa buklas-3:00 sa awro—Linggo

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa atágay

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Masansinakban nin Kanen nangibwat sa Pilipinas

Charles Pictures

Nangibwat sa Examiner.com
ABBY ABANES
5/21/09

No ipapakuwan sa kanen nin Pilipino, saray ambó Pilipino kai sara makalabas sa lumpia tan pansit. Say kaúnan badánan say kanen nin Pilipino kai et talaga nin tinmukdó sa pangyayadí sawanin (mainstream) baná ta say kanen nin Pilipino ket lauk-laok nin panininreg a nangibwat sa raruman bubayan nin maidap a itudó no ani yan talaga a kanen nin Pilipino. Sa kungko, say rabay a maipáká sa kanen nin Pilipino talaga a kanen yan sansinakban tan baná sa panininreg a nangibwat sa bagatanan-baytan nin Asya, Latino tan Amirikano a mangibi talaga nin kapaksawan na.

Say Pilipinas bayan yan mámot tan maalupaop nin pananaon ket nataw´en yan ruwa nin panaon a marapeg tan makrang sa 7,000 a kamínan nin pupuro. Main ngámin mákit kunan sitin kamínan nin pupuro, saray tutalugtog, saray ualog, saray babatuwan-baybay tan nakalamó et nin nakábawan nin susapá, uilog, tan susubor. No ipapakuwan a bilang ran tutawo, masurok nin 120 a nagsikabarang nin pakaugalian tan masurok nin 80 a pag´iruwan. Say Tagalog a kaúnan nin pag´irguwan a makaipatnag udino makapag´irgo kunran puprubinsya.

Say panglakuan ran Insik tinmaraná sa ikalabin-sayan sanyasutan nin tutaon, ket abaw saray Insik nin nanglalakó a nabatí sa Pilipinas tan nangasawa saran Pilipina. Sitin pikakalamuan nag´in saray Pilipino a main nin Insik a pangibwatan ra tan say nangyadí ket abaw a nailaok nin panglutuan a nangibwat sa Tyina sa kanen nin Pilipino. Sitin Pilipino-Insik nin panglutuan agamiren ray rikado a nangibwat sa Pilipinas, main et ngaran sa Pilipino, balé say panglutó ra inagamiren ray gawá ran Insik. Bilang sa lutaan nin pansit ket noodles ti tamó tan say lumpia ket napiriton egg rolls. Masurok saraytin lulutuan naakó sara sa nagsikabarang nin kamínan nan Pilipinas, balé sinilyan ray rikado a nakakalap sa kamínan ra. Barámo sa Pansit Malabon main nin taklubo tan kuritá na sin leg´an nan mangunguná a babali nin Malabon.

Sa dinuungan udino karatean ran Kastilá nangiparaté saran paninregan nin kanen a nangibwat sa Ispanya tan Mihiko, sin si pangilalaman nin Ispanya a nangibwat ya sa Ibali nan Mihiko nasuyó ya nin mag´uray sa Pilipinas tan kalamó na sara a manggawá nin Mihikano. Saka-sakalako nin pangilalaman a nag´uray anggan sa 1821 sin say Mihiko tan Sintral Amirika naabot ray peteng nin kawanagan ra sa pag´uuray nan Ispanya. Say pag´uuray nan Ispanya ket nagnayon ya a 333 nin tutaon tan kapresan nan siin a pananaon, naugutan sa kanen a abaw nin rikado a kai makakalap sa kabayanan ket niparaté ra sa Pilipinas.

Say Pilipino-Kastilá nin kanen maikalamó sawanin a báyon tutaway tan rikado bilang sa ladak nan uliba, paprika, sapron, karnin baboy a wanran ham, kiso, naumandá nin longganisa—tan báyon ngungaran. Barámo sa Pilipino-Insik nin panglutuan, say Kastilá-Mihikano nin lulutuan nasilya-silyan sara tan nag´in saran kalamó sa kanen nin Pilipino sawanin. Bilang wadí, saray Kastilá main kaugalian ran mamaletpet a ukong tan pabo sa Abidad undino Pasko a wanran Riyino. Saray Pilipino sinilyan ray Riyino tan inagamiren ray manok tan bangus. Say Mihikanon mais tamali nag´in Pilipino, nag´in yan tamali nin daliket tan pinungusan nin bulong batag.

Baná ta nakilalamó yay Pilipinas sa Bagatanan-baytan nan Asya tan kapad-kapada a pananaon tan kamínan sa kabaraybay nin bubayan bilang sa Indonesia, Malaysia, tan Vietnam, madalí nin mákit a saraytin bubayan ket gumwa-gumwá saran makapadan kanen tan lutuan. Bilang wadí sa ipanglutó sa sili tan gatá nan ungot makapada sa Indonesia tan Malaysia. Kunran sarayti say biko, ayin masam´it nin daliket a dulsi nin nalutó sa gatá nan ungot. Say patis tan bagoong, narayok nin kuná udino sawsaw nin urang, kapada a nagwá sa Vietnam tan sa Tayland, ket agamiren sara sa ipapataway a kanen nin Pilipino a pasaw-sawan ray nagsikabarang nin lutuan bilang sa kari-kari, lutuan a but´ol ikoy nan baka a nailutó sa sawsaw nan maní.

Sin nag´in yay Amirika a mag´uuray sa Pilipinas, say paninregan ra kunran Pilipino say naadal ran may´an nin gaw´en sa kanen, bilang nin impiradado, insilata, hambugwisa, napiriton manok, naibayan karni tan lalu-laluyna, say manglutó sa nailatan kanen. Say nailatan kanen, bilang sa Spam, karni nurti tan kuktil di prutas tinmaraná saran mákit sa pamalutuan ran Pilipino, balé saray Pilipino tinmaraná saran manglutú-lutó kunan sitin may´an gaw´en nin kanen. Bilang wadí, say Spam, iwaen, iprito tan kalamuan salay a kanen sa pamuklasan. Say karni nurti ket naigisa ya sa bawang tan lasuna anta a kuktil di prutas ikalamó yay langká tan kaong.

Ikalamó kunan naibaritá sa babo say raruman kukanen mákit sa bayan a makalamó a raruman paninregan sa sansinakban: Pransya, Italya, Butlay Baytan, tan Hapon ket kanen nin Pilipino sawanin maibaritá a tungtong nan Pilipinas a nangyadian na. Baná kunran sarayti nin paninregan sa liwá, maidap a makitandá no ani talaga a kanen nin Pilipino. Balé anamaet, say kanen nin Pilipino, kanen a kinalap sa lutá tan sa taaw, balé nailakamó a panglulutó a naadal ra sa raruman bubayan bilang sa Tyina, Ispanya, Mihiko, Amirika tan raruma et.

Ani gaw´en nin mag´in yaytin kanen a talagan Pilipino? May´an a gaw´en, baná ta saray Pilipino main kabukaan ra sa báyon kanen, say babá ran mangwá a báyon kanen ket tandá ran agamiren a rikado sa kamínan ra, ipangwá ra na sa taway nan Pilipino tan sa panganggawan, maakuen ra tan masepsepen ra sa kaugalian nan kanen. Sawanin ta nakapata-patandá kamo maipáká sa kanen nin Pilipino, lalo kuynan sumarí kamo sa pamanganan sa yupa.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa atágay