Main Nadumog ran
Badak sa Pilipinas

AP Photo/Musio nan Babalyan sa Pilipinas, Arvin C. Diesmos

Nangibwat sa AP
Abril 7, 2010
JIM GOMEZ

IBALI—Ánem anay taon a napalabas sin nadumog saray badak a natalde-taldekan nin balitok sa talugtog a matatalon sa sayan kaminan sa Pilipinas. Wanran madunong ket saya sarayti kanon báyon ayep a barang.Wanti a nilwa ra sa Wibis

Sitin ruwa a mitron kaanruwan nan badak núnan nákit ya sa 2004 itaw sa talugtog nan Sierra Madre sa puro nan Luson sin saray madunong sa babali main nákit ran saray Agta a mampamalatay a natin badak.

Balé náteng ana anggan sin sayan taon tamó nin naiketeg a báyo yan kabarangan. Báyon nadakep ray matuan badak, saray madunong nangibwat sa Pamamag´adalan nan Kansas tan sa Musio nan Babalyan sa Pilipinas main nakalap ran DNA a daikleng nin papákitan a nakatulong sa pakatutúwan nin báyo yan kabarangan a badak.

Saray badak a nangibwat sa Amyanan Tatalon nan Siera Madre udino saray wanran Varanus Bitatawa rabay nan mangan a bunga tan susó ambó a natin lalaman udino karni, ambó bilang saran raruman badak, mangkalamó a alalaki et nin kanayon ra, say Kumudo dragon, wanran Amirikano tan Pilipino nin madunong a nanurat maipáká sa pakákitan ra sa Wibis nin nakákit ran kadunong nin itaw sa Panuratan ran Dupong nin Ruyal a Susurat sa Biyuluhiya (Royal Society journal Biology Letters). Itaw ya naynay sa babon kukayo tan main guramos nan makaabot a rabay-rabay nan bubunga.

“Tandá kon tampor sin nákit kuyay ayep nin main kablian na.,” wana ni Luke Welton, síyay mangangadal nin napakayadí sa Pamamag´adalan nan Kansas tan síyay sayan nanunurat sa pag´adal.

Ambó anamaet a sakalalo nin mákit a báyon bagay nin daikleng a say kuná, say tukak, udino say kulisap sawanin. Balé si Welton tan saray kapag´adalan na wanra sangkatalagan nin mapakákitan a sabtan kalakyan nin ayep, laloy kunan puro a nagketan sa pamuka-mukawan nin tatalon tan adadani sa pamádengan. Nakapagpada a napakákitan ra kunran pakákitan intaw sa 1993 a bakan Saola nin mampiikap sa tatalon itaw sa Bitnam tan say báyoy bagay nin baké a napakákitan ra sa atatágay nin kamínan itaw sa Tansania intaw sa 2006.

“Say pakákitan a katay kalakyan, makapakángapan, tan sabtan sakalako a báyon bagay nin ayep itaw sa tatalon nin kai et napasyaran sa amyanan nan Pilipinas aya nin maipákit a kaalagan kunan sitin kamínan a main gawá nin pangilagan sa sansinakban ket kai yaet gapo nin nakatandaan,” wana nin Mundita Lim, síyay pangulo sa Dupong nin Libed-libedan tan Pangibwatan sa Babon Lutá a Nakailagan nin Kamimínan tan Sanga nan Dupong nin Ayep Talon (Department of Environment and Natural Resources Protected Areas and Wildlife Bureau) sa babalyan.

Si Eric R. Pianka, síyay madudunong sa badak itaw sa Pamamag´adalan nan Texas itaw sa Austin, wana sa pangusisaan na sa imil “makapakángapan yaytin napakákitan.”

“Talagan sabtan andá yaytin pakákitan,” wana nin Pianka. “Sa sansinakban, main abaw et nin 60 a bubagay nin badak a wanran monitor lizards. Wá lamang, main et bagay nin badak a kai et nakapatandaan ket mákit lí sa pupuro nan Indonesia,” wana.

Siti a báyon badak kaipada sara kunran ruwa ray raruman badak a mampangan nin bunga sa Pilipinas, ket sara ngámin mankumayupá anay bilang ra baná sa panidaan sa kamimínan ra, nakalamó et sa mampangasuan tan mampanakepan sa paglakuan nin pangikapan ayep.

“Laluyna sa man´ipákitan sa pangilagan kunan sitin báyon badak, saray mangangadal nin ayep tan tanaman a wanran mamabiyuluhiya tan saray mamamangwá nin papagwaan sa uray ket mikakalamó sara sa gawá ra pigaw makailagan ray natrá nin katay napangnuwan nin tatalon sa amyanan Luson,” wana nin Rafe Brown, síyay pangulo nin pidudupong a napakákitan a báyon bubagay nin badak tan síyay mangangalilá kunran ayep bilang sa badak, tukó tan tukak a wanran herpetology itaw sa Pamamag´adalan nan Kansas.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa Atágay

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Saray alalakin taklubo sumublí sarayna sa Pilipinas baná
sa pakatandaan

Nangibawat yayti sa AFP 11/13/08

Sa BOLINAO, Pilipinas — Si Suzanne Licuanan, síyay makatandá nin kabyayan sa rarem nin taaw, kinmepé ya sa rubarí nan pamasakyan ran nasidá-sidaan a mabalbag tan maputí tano makadenep yan mablin karga na a gasit nin taklubo.

Man´gágetan nay supot a main nin walon litro a lebeg udino salod nin marurem, wana ket, “Barámo yan sabaw ungot, kai para.”

Say sangkalakyan sa sasinakban nin batbato sa baybay nin ruwan yasot-tulumpuló kilos a kabyatan tan adani a sayan kapikngá nin mitro a kasukatan sa kaanruwan, sitin wanran Tridacna gigas ket abaw makákitan sa bubaybay nan Pilipinas sin saytaw.

Baná sa sabtan kablian nan laman na tan baná sa maarkusan a sakeb na, saraytin alalakin taklubo ket makasawan sarayna sa Pilipinas baná abaw tuloy a pangunaan ran maninilay a taga bayan tan taga raruman bayan.

Nabigrá sa pamatalagan a nagsikabarang nin alalakin taklubo, si Edgardo Gomez, síyay makatandá nin kabyayan sa rarem nin taaw, naitalaga udino nagdisidido a rabay nan makagawaan kunan siin.

Sa taon nin sanribo, syam-yasot, walumpuló tan lima, sin pangulo ya intaw nin sawanin a Pag´adalan a Pakatandaan nin Taaw sa Pag´adalan sa Pilipinas (Marine Science Institute of the University of the Philippines), tinmaraná yan maapes nin manglilá a nagsikabarang nin alalakin taklubo sa kalibedan nan bubaybay sa puro nin bayan a piton ribo.

“Nabigraan akon talaga,” wana nin Gomez. “Saray alalakin taklubo matkap sara sa kabyayan ran bubaybay ket lumbá yayna kunan udas nin pagsenen a pangalilaan.”

Si Licuanan mirgnan yan nayi itaw sa kataránan nin pangalilaan a alalakin taklubo, sin balasang yaet nin makatandá nin kabyayan sa rarem nin taaw ket mampainawnan yan ápat a taon sa 1986 tano mayadí nay pakayadian nin pangadalan a wanran PhD kunan alalakin taklubo itaw sa Australia sa Pag’adalan nan James Cook.

Nangasawa kunan saya a makatandá nin kabyayan sa rarem nin taaw a adalen na tamó a kamínan nin kuralis tan main et ának nan tulo ket pitaw´an nay uday na kuran asawa and ának na.

Sa sayan Sabado, dinmenep yan gasit tan salay kunran taklubo sa adani nan rigrig baybay kunan sayan daikleng puro itaw sa Baybay nan Lingayen, ánem udas a kadauyan nin rumuran amyanan nin panrupa sa Ibali.

Kunran mapuló nin nagsikabarang nin tuklubo sa sansinakban, sa Pilipinas main pito na kunan siin a bilang. Wana ni Licuana ket say alalaki nin taklubo malittí udino madali.

“Mangiligyas a alalakin taklubo ket máteng talaga a gaw´en ta ambó tamó nin mangalilá tan bulusan sa baybay balé matkap et nin pag’adalen a maninilay nin matkap tan maalaga nin mangiligyas,” wana.

“Saray taklubo matkap sara sa pakabyayan nan baybay tan sa kamínan nin kuralis. Kapingmatan, makapaalilaan sara anamaet sa pakabyayan nan tawo, ” wanan nikalamó.

Main ana sa bubaybay nan Pilipinas nin nabulusan saray matua nin taklubo a nangibwat sa gawá ran naligyas a taaw nin kamínan nin pangalilaan, itaw sa adani nan Bolinao sa Baybay nan Lingayen.

“No mísa barámo kan nanay nin mangabing,” wana ni Licuanan, manpaltikan nay panginiksyunan a main tambar nin wanran serotonin.

“Saytin tambar nin serotonin ket mapalwaen ray gasit tan salay ran taklubo,” wana. “No mísa , matkap mon tulungan a pakayadian nan sansinakban kunan saraytin gaw’en.”

Sa yupá nan pamasakyan ra sa baybay a saray tumanguyan (maninisid) a mampimilí nin ruwampuló a matua nin taklubo a pito anggan mapuló nin taon, pabilangen na sara tan iká na sara sa libed nin adani nan ruwa nin mitro sa katágayan nan baybay.

Gisgisan ray makubpal sakeb nin taklubo a agamiren ray pamangisngisan nin naylon báyo saray tumanguyan (maninisid) nin sumublí sa pamasakyan ra nin kalapen ray pamanginiksyon ran tan tumaraná saran mangniksyon nin taklubo.

Mayadí nin labin-lima nin minuto, saray taklubo tumaraná saran mamalwá a gugunem nin gasit. Denepan ra sarayti sa plastik nin supot tan iyater raya sa pamasakyan ra.

Naitantudo saray susupot tan dandani a sayan litro nin gasit a nadenep sa supot a nasuratan nin bilang nan taklubo. Say kai nadenep ket naisubli baybay.

Saray alalakin taklubo sumalay sara sa kaubutan ran wanran excurrent siphon ket say pakákitan na barámon daikleng nin bulkan sa yupá nan taklubo.

Sin tumaraná saraynan sumalay saray taklubo, iká ray supot sa pakaliwaan tano madenep a gasit.

Saray taklubo naibilang nin walo tan labintulo ket kasan nadenepan. Mísa wanan sayan tumanguyan (maninisid): ”Susalay nagibwat sa bilang walo.” Mísan raruma: ”Susalay nagibwat sa bilang labintulo.”

“Main pan pakantandaan a gawá nin mangilawok nin gasit tan salay,” wana ni Licuanan nin namúbó nin susalay sa nabilangan nin supot a main in gasit.

“Daité tuloy a agamiren min gasit wanan báyon katadaan a magágetan me.”
Sa ruwan udas nayadí yay pamanepan tan mariga ya si Licuanan sa gawá ra sa awro.

Say mabista kuna nin Licuanan a saray ruwa nin taklubo nin nanalay ket anak-anaken sara et, walon taon sara tamó. Wana et adani yayti sa byay ra nin mangwá saran gasit tan susalay.

“Saray tutaklubo lalaki sara no anak sara et, no umalaki sarayna anggan walon taon, tumarana saraynan sumalay and gumasit báyo saraynan bumabayi udino mag´in babayi.” wana.

Itaw sa laburaturyo mampamastang sa yupá nan mikruskupyo, si Licunanan pabilangan nay nadenep ran nin labin-ánem milyon nin napagasitan nin salay.

“No sayan persinto ket maabot sara sa pisaan (hatch) maong anay gaw´en mo,” wana.

“Say suyot sumalay a taklubo sa Mayo, napagasitan mi nin labin-ruwan milyon nin susalay. Kunan siin main anan ruwan yasot ribo nin taklubo sa tutangko sa pamapisaan nin masukat nin sayan sintimitro nin anro.”

“Umnoy sara lí nin makabyay ni ipasublí sara sa pamangalilaan sa babay sa rarem nin pangulungan a lumumtaw-lumtaw sa rarem nan baybay, kai mi tandá. Ipalal ana sa pakayadian nan sansinakban.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa Atágay