Pánoy Mamulan Bunsay

bonsay4me

Nangibwat sa Philippine Daily Inquirer
MARGE C. ENRIQUEZ
5/19/2009

Manila, Pilipinas—si mangmamula udino urtikultor, síya si Modesto “Mody” Manglicmot Jr., main alalkin apes na a magbunsay nin tinmaraná 40 nin taon sin saytaw. Nayadí nan binasa a babasawan nin Reader’s Digest, tinmaraná yan sarien na a mampaniklu-pikló tan mampanikú-tikó nin tanaman a maipamula nin madiditek kukayo. Sa tinaun-taon, tinmuloy nan ginwá ti a kasan patandaan.

Sin nikikalamó yay Pilipinas a pabuyawan nin bunsay sa Osaka sa 1980 nin taon, si Manglicmot inadap nay sabtan pakading´eyan. Saray kalalamó na naipamula ray mabibistan madidintekan a manepeg nin ginwá. “Duká a ginwá ko no ipadawan sa kunra. Rabay kon umadi,” wana. “Nang´adal ako pa kumon nin pangúnawan, baná ta maipáká ngámin sa pakatadaan nin pánoy patubú-tubuen kunra.”

Naadal nan lamang a pakagaw´an kunan sayan makatandaan nin magbunsay a taga Hapon ket síyay nangiyakay kuna a say kuston pangangwan na, say kapatkapan na tan say agamiren na. Sawanin, si Manglicmot síyay mampyawen sa Pamamulawan nin Bunsay a Nagsikabarang nin Tanaman sa Kababayan nan Pilipinas (Philippine Bonsai Garden of Indigenous Species)—Pamamulawan na nin Mang Mody, a naipaantedan—sa Unibersidad nan Pilipinas.

Sitin pamamulawan a 6,000 kwadradon mitro, mangipatubó a masurok nin 400 a nagsikabarang nin tanaman, ket siti pa a sayan sangkanaiyaturan a pakuwan nin adi sa ibali.

Say bubunsay na tumubó maong sa adapan ran alalakyan nin uakasya, manggumungan tan manggumurak nin kukayo. Wana ni Manglicmot masurok nin 20 a kabarangan (species) nan bunsay, naikalamó a pamilangan tan panukatan a main kunran diri.

Say muyugi, siti pa a main patikuen nan kayo, a waran informal upright, siti pa a sangkábawan a makatandaan nin kabarangan. “Main nin pakimeyan na baná ta say puon nan kayo ambó yan matuynong (straight), ket say kayo kapada nan mamumtawan na sa butlay,” wanan pinawalagan.

Say sayan sangkaidapan nin kabarangan say tyukkan a wanran formal upright, ayin matkap nin 5 anggan 10 nin taon a ipatubó. “Say puon nan kayo tumubó yan matuynong nangibwat nan puon anggan sa ababo na, tan dumaikleng udino umakipot sa puon anggan sa ababo na.”

Say kabarangan nin tatalon udino yusi ui a waran forest style sarayti a madidintek nin kukayo sa alakin pangwaan, anta say kabarangan nan naisuldong nin yamot a wanran root connected style makákitan saray maumnon kukayo a mangibwat sa sayan puon.

“Siti pa a madidintek nin pamamulawan (micro-gardening),” wana ni Manglicmot. “No main nin daikleng nin kamínan mo, makaasikaso ka a manubó nin bunsay.”

Say múdit nin balete (kabarangan nin kayo-ficus) sabtan kasaw ya kauditan na lalo no adti yan mapalaway, siti pa a sayan karabay-rabayan na. “Mataman no abaw gaw´en mo a kai mo maasikaso, wá lamang tumubó ya et.”

Bibilin kunan Tumataraná

Say bibilin na kunan mangengenep nin tumaraná: Tandaen moy agamiren mo tan kamimínan mo—say abuno. Say sayan sangkábawan nin kaabasan kasan pinag´adalan na sa tanaman, agamiren nay abas nin abuno, ipatubó na sa abas nin kamínan. Say bunsay tumubó saran maong sa gawgaw nan awro, ambo nasirungan.

Saray masabaw tan malumon kayo kai sara maagamiren sa bunsay. Ipakalamuan tamó a saraytin tanaman. Sa kamínan nan magbunsay, saray ipakalamuan nin tanaman bilang sa rurabot, manbumurak nin dikot tan saray ápat-pulgada nin bunsay inagamiren sara a mamin kakanaan sa kadanyan udino sa sirong nan bunsay a maibilang nin gawá.”

Say matitib´eyan nin kukayo mabibista et sa magbunsay. Taman no matua sarayna ket umanus sara sa duká nin kamínan ra no naimula saran maong tan kwan saran abuno. Maumnon kukayo bilang sa kalsyos tumubó saran maong sa mabyat, maluwad a maadem lutá nin manepsep a sustansya nan abuno. Say bantigue rabay ran mabuyangin nin kamínan.

Saray bunsay a tumubó nin maong matkap ray abuno nin tumuluy-tuloy bilang sa nitrugino, puspuro tan putasyo. Matkap pasbuan mirwa udino mitlo inawru-awro ta no kai sara kumrang. No matkap nay maasinan yay abuno, bumibilin yan mangikalamó a baton asin sa ranom.

No tumua saraynay kukayo, saray susanga ra tumaraná sara a kumayupá nin kumatin, mintras say malagó nin sanga ket máksir nin matuynong. “Mísa saray kukayo a tumaraná nin tumubó, tumaraná ka anamaet sa pakákitan nan madidintek kayo a pikluen moy sanga na tan gawaen may pákitan nin matua sarayna,” wana ni Manglicmot.

Naynay mon ipákit a kukayon bunsay sa patag nan mata pigaw saray tutawo mapaalagaan ran maong sa pakadaiklengan ra tan sa matinbang nan sukat ra.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa babo