Saray syintipiko main nákit ran matalag
a kayo nin bakauwan

Saray syintipiko main nákit ran kayo a bakauwan (mangal udino mangrove) a wanra maidumawan ya nin pamakayuwan itaw sa Masinlok, Sambalis (Masinloc, Zambales).

Wana ni Severino Salmo, síyay mag´aadal a kayo nin bakauwan, saray kayo nin bakauwan ket saray iti nin kayo a tumubó sa rigrig nin baybay a maasin. Siti nin maidumawan udino sakalako nin bakauwan (ngaran nin syinsya: Rhizophora x lamarckii ) ket kapuryan yan rwa a sakalako nin bakauwan: saray bakauwan lalaki (Rhizophora apiculata) tan bakauwan bato (Rhyzophora stylosa).

Si Salmo, mampag´adal yan grado a duktural sa baybay nin syintipiko itaw sa Unibersidad nin Queensland itaw sa Australia, ket wana sangkatalagan yayti nin bakauwan a saya tamó a nákit ra sa Puro nin Panay itaw sa Baytan nan Bisayas.

Si Salmo tan si mangangakay na, síya si Dr. Norman Duke, mampag´adal sara no páno nin ipasublí saray pamakayuwan nin bakauwan itaw sa rurigrig nin baybay sa Pilipinas tan Australia. Si Duke, síyay únan mag´adalan (principal research fellow) itaw sa Sintro nin Mag´adal nin Baybay (Marine Studies) sa Unibersidad nin Queensland.

Wana ni Salmo, main nákit ran labin-rwa nin wanin a kukayo nin bakauwan (kai sara nin napangaran et) sa lima a hiktarya nin puro ( kagaw´an yayti a puro nin bakauwan tamó, kasa gapo nin sakalako a kayo nin tumubó) a tawagan ra nin Yaha a taga-Masinlok,

Sitin puro nin Yaha ket lima nin kilumitro nin kaadayuan ya sa kalutaan. Sa adayó, say makákitan ket pulos bakauwan lalaki tan bakauwan bato, wana ni Salmo.

Wana et ni Salmo, Si Dr. Duke ket main nákit na nin saya a bakauwan nin atatágay ya sa babon ran raruman kayo. No kikiten ya sa adani, mákit saray bubulong ra ket mabirdi udino mabulong sara et. Báyo ran nangalap a kayo tan burak kunan sitin bakauwan, naipatandaan ra nin bakauwan ya a wanran Rhizophora x lamarckii nin kapuryan ya nangibwat sa rwa nin sakalako nin kayo, saray kayo nin bakauwan lalaki tan bakauwan bato.

Síya tan si Duke main nákit ra a saya tamó nin wanti a kayo itaw sa Puro nin Panay. Balé sa Masinlok, main nákit ran labin-rwa a wanin nin kayo. Say wanin nin kayo ket mákit anamamet sa India , bale sangkatalagan sara anamaet itaw, wana ni Salmo.

Siti a báyo nin nákitan a wanti nin kukayo udino Yaha ket alawang ya nin lima tan kapikngá a sintimitro tan atágay ya nin ánem a mitro.

Sarayti nin báyo a nakapakákitan maibilang sara a únan naisurat a wanti nin kayo sa Luson. Sarayti nin kapuryan a nangibwat sa rwa nin sakalako nin bakauwan ket baog sara tan kai sara makapitubó. Kanyá matkap nin ipakanawa saray bilang ra a matutua nin kayo, wana ni Salmo.

Wana et, saray upisyalis sa kamínan isen ket kai ra tandá nin main a sangkatalagan a wanin nin kayo sa adapan ra.

Nipatandá na naya sa Masinlok si Alkaldi Jessu Edora kunan siin a kayo ket wana say guberminto nin lukal a ipagwá raya in a pakanawa nin kamínan. Binibilin naya nin tampor a main mamantayan kunan siin a kamínan, wana ni Salmo.

Sarayti nin rwa a mag´adalan ket mampangkit sara a kamínan nin adalen saray tinmubó a bukod tan saray naimula nin bakauwan sin main nákit ra sa Masinlok a tinmubó a bukod nin Yaha udino kukayo nin bakauwan a kapada nin nákit ra itaw sa baybay nin Lingayen. Main nákit ra baná sa tulong ra a upisyalis nin lukal tan saray mangunguná.

Maidap anaod nin makapákit nin kamínan a tumubó nin bukod ket sarban kamínan nakategé tan nagulwan sarayna. Saray kukayon bakauwan a tumubó bukod ket matalag sarayna baná ta abaw ana nin mangangayo tan say pasilyan sa “aquaculture ponds”. Sa Pilipinas main ana nin námet a pitum-puló anggan walum-puló a pursyinto nin tumubó bukod a kukayo nin bakauwan, wana ni Salmo.

Saray Yaha udino saray kamían ra a kukayo nin bakauwan ket maibilang sara nin pammabli nin kamínan tan sakalako sara sa raruman bakauwan baná sa kamínan ran bukod a sarayti nin bakauwan máteng saran tumubó. Mintras main umnu-umno nin nákit a mangayo tan manguluwan, ket maibilang yaytin kamínan nin kai naguluwan.

Saray mangunguná ket usaren ray Yaha sa papunduwan ray ruranan ra no mako sara nin manguná. Sitin kamínan sa babay ket abaw a kuná nin pamangunaan kunran saray daité udino umnu-umnon mangunguná, wana ni Salmo.

Wana et, saray matuntawo sa Masinlok ket nibaritá ra kuna a sarayti nin puro nin Yaha udino kukayon bakauwan a isen sarayna nin walum-puló a taon. Umadi saray sundaló nin Pilipino kapresan nan Ikarwan Gira sa babon lutá.

Say pag´adalan ra ni Salmo tan si Duke ket umapes a tarusan no ani mangyadí kunran kamínan a kukayo nin bakauwan no masilyan yay pangusaren ra. Rabay ra et nin kikiten no kánon máteng a tumubó a naimula nin bakauwan a mag´in saran kapada ra nin tatalon a tumubó bukod nin bakauwan.

Wana ni Salmo, say naadal ket maibi kunran saray rabay mag’priserba nin kamínan a wanti nin peteg a isip no umno a pruyikto sa mamula nin bakauwan nin magwá kunan máteng a papanaon.

Máteng yaytin adalen baná sa mangangayo nin bakauwan sa bayan tan saray nagsikabarang a marabay nin ipasublí a kamínan nin bakauwan a mako sa abaw nin pruyikto a mamula. Saray kamínan nin naimula ana a kukayon bakauwan ket pinilí yayna a panrupan babay nan Lungayen, tan saray bubabali a naikalamó a itaw sa Bolinao, Anda, Bani tan Alaminos. Iti ya si Salmo nin mampiikap in labin-rwa nin taon a mangaw´en a kapag´aadalan na.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa babo

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Pinatalad saray magpispin nin main anamana
a nakapamati nin kuná a mangyadí

                                                                                                                                                                                 FoNgEtZ

Saray aturidad nin pangunaan ket pinatalad ra saray magpispin (fish cage operators) nin bangus a say uhigino (oxygen) sa baybay ket kumayupá ya nin tuloy tan banglí main anamana a nakapamati nin kuná a nanyadí sa ánem a taon intaw.

Si Malcom Sarmiento, diriktor ya sa BFAR (Buereau of Fisheries and Aquatic Resources) tan si Alkaldi Alfonso Celeste a saray nangapangúna nin nangusisá sa kabistawan nan ranum sa umnu-umno nin pamagpispinan sa Wibis ket mákit yay uhigino nin ayupá yayna et sa wanran saya nin parti sa milyon ppm (parts per million) a nanigbwat yayti sa ulat sa Myirkulis.

Say normal nin a main nin ohigina sa ranum ket lima a ppm balé magwá anamaet a ápat a ppm wana ni Westly Rosario, síyay pangulo sa BFAR a sintro nin magsaliksik.

Wana et ket main anan nákit a liman-puló nin bangus a nati sa Myirkulis sin kinmayupá yaynan tuloy a uhigina sa ranum.

Si Fred Castelo, síyay administrador sa munisipyo, wana ket main ana nin saya a nagkamain nin pispin a niyatab nayaynay bangus na sa Martis.

Wana ni Sarmiento ket naaligwas yay uhigino nin tulo a ppm sa alas dusi sa kapikngá nin yabi anggan sa alas tris nin parbangon sa Myirkulis itaw sa bubabali nin Lucero, Binglas tan Dungos. Balé itaw sa kanal nin Kakiputan ket nákit ray ranum a ayupá nin rwa tan kapikngá a ppm yayna.

Ayupá yay ohigina sa kunan siin a udas ta kasan awro nin matkap a mangwá nin ohigina. Siti a wanran “photosunthesis,” wana et ni Sarmeinto.

Wana magwá saray kuná nin makabyay sa rwa tan kapikngá anggan tulo a ppm, balé saray magpispin pumatalad sara kumon ta kumayupá a ohigina tan makapamati a kuná.

Matkap saran mangisadyá nin gaw´en no main mangyadí, wana ni Sarmiento.

Kasa anamaet a matkap nin sumalak balé no say ohigina ket kumayupá ya nin rwa a ppm, saray magpispin ket mabibilin sara nin ipayatab ana a bangus ra.

Main et a raruma nin mangkikiten ray ranom itaw sa Anda, main nin nakapamati nin kuná a nangyadí sin sayan taon sa Mayo, ket say ohigina a nákit ra a kinmayupá nin tulo a ppm.

Wana ni Sarmiento, say bilang nin pispin ket kinmayupá sa tulon yasot limampulo, kakatlo ya ana iti nin pispin si Pibraro 2002 sin main nangyadí a nakapamati nin kuná tan P500 milyon nin námetan.

Wana ni Sarmient, kai ra et tandá no mambalé kumayupá a ohigina nin wanin, ket mangyadé ti no mámot a panaon..

Wana et say nakapangyadí layi ket say mámot tan saray patiti nin madidintek nin kapabyayan (microorganism).

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa babo

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Main nin misa sa Bolinao a nangyadí sa taon nin 1324

Nangibawat yayti sa The Philippine Daily Inquirer 11/18/07

Tinepet ra no main kano nin misa ran Katuliko a nangyadí sa Bolinao intaw nin 200 a taon báyo yadti et a nako sa Pilipinas, si Ferdinand Magellan, síyay maniningkapan a taga Portugal.

Main nangiká a marka nin panemteman sa adapan nin Simbawan ran Katuliko sa Bolinao tan sa Puron Santiago a wana sa 1324 nin taon, main kano nin mumisyuniro nin Francisco tan si nangulon padí a Italyano, Odoroco, a nako sa Bolinao baná ta nabagyo sara.

Wanran mumarka, si Odorico ket nagkakimisa sara nin pasalamat para sa matitinek a piká ran misyunaryo. Main et kano nin bininyag nan padí a taga Bolinao legleg sa bisita na.

Saray mumarka a niká ra sa Hulyo ket nangibi nan Italyanon padí, si Luigi Malamocco. Síyay taga Italya, sa Friuli a babalin diri na ni Odorico.

Si Malamocco, 62 a taon na, síyay pangulon bumabayad (chief financier) nin Villa Brunora, siti yay bali nin bakasyon sa siyudad nin Batangas, ket nangwá yan libro a wanan núnan misa sa Pilinas itaw kano sa Bolinao, ambó sa Puron Limasawa udino ambó et sa raruman kamínan nan Pilipinas.

Balé sa histuriko nin nangyadian maipákit yay Limasawa sa gatanan Leyte a itaw yay núnan misa nin nangyadí sa Marso 31, 1521, sa Linggon Risuriksyon.

Main et raruma a wanan itaw yay núnan misa sa Siyudad nin Butuan baná sa máran a distrikto nin Masao.

Sa pag´adalan nin nangyadian, sa National Historical Institute, sísaray nagibaritá nin itaw sa Limasawa a nangyadí yay núnan misa ran Katuliko.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa babo

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Sa Bolinao, main ana nin 60-iktarya a lugar nin rabot
sa baybay (sea-grass) a nasalakniban rayayna

Sa babali nin Bolinao, main anan lugar sa baybay a wanran ruranum nin munisipyo, a riniserbawan rayayna para sa riserba nin rabot sa baybay tano maipabyay saray nagsikabarang in byay sa taaw pigaw umabaw saray kukuná, uurang, uayama tan saray raruma et nin mabyay sa taaw.

Sitin nangibaritaan ket nag´in yan urdinansa a munisipalis (municipal ordinance) nin sinurat na ni Councilor Simen del Fierro.

Sitin nasalakniban nin lugar ket itaw ya sa Bubarangay nin Binabalian tan Goyoden, sa wanran lugar nin Benew. Kunan sitin 60-iktarya, main et nin 40-iktarya a lugar nin wanran buffer zone, say kamínan a matinek nin aktibidad .

Limitado ana nin uaktibitad iti sa buffer zone, bilang sa nagsikabarang nin panguná.

Kunan sitin lugar a nasalakniban ket main nin 20-iktarya nin kasa gapo nin publiko a makapako tano kai ya maisturbo a rurabot sa baybay tan say biyay nin taaw.

Saray mamantay kunan sitin lugar ket saray Bolinao Sea-Grass Management Board. Sitin grupo a main et nin tutawo a nangibwat sa Bolinao, saray pangulo nin Barangay, mimbro sa Fisheries and Aquatic Resource Management tan say urganisasyon nin publiko. Naikalalamó et saray Municipal Agriculturist nin tumulong.

Saraytin rurabot sa baybay ket matkap sarayti para sa biyay nin taaw.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa babo

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

                                                                                                                       Evelyn Catabay-Silag

Aparisyon ra ni Santa Marya and si Kristo sa Bolinao?

Nangibwat sa Philippine Star 9/11/2005

Abaw nin tutawo sa Bolinao tan say adanin babali mampako sa simbaan nan Katuliko yinabi-yabi sin main nakákit a aparusyon nin rupa ra ni Santa Marya tan si Kristo sa adapan na a balin simbaan.

Saray Katuliko et, anggan sa Manila, mampako sara sa Balinao sin nakarngé ray patandá a makákit yay rupa ra ni Santa Marya tan si Kristo sa udas nan 6:00 anggan 10:00 sa yabi. 

Sitin aparisyon tinmaraná sa Martis, Septyimbri 6. Main kano nin rway inadó itaw sa patyo nan simbaan sa sirong nan bulan sa yabi a nakákit rayay aparisyon. Abaw sara et nin mampako sa Bolinao, nikalamó saray tawon patandá et.

                                                                                                                       Evelyn Catabay-Silag

                                                                                                                       Evelyn Catabay-Silag

Si abogadon Virgillio Solism, síyay probinsyal administrador tan taga-Bolinao yaet, tan si Sinyor Inspiktor Larry Toledo a nibaritá ra kunran tawon patandá a talagan nákit raya a rupa ra ni Santa Marya tan si Kristo.

Sitin aparisyon tinmaraná yan kamakarwa nan pista nan Kunsipto Inmakulado sa Septyimri 8. Balé saray tutawo sa Bolinao kai ra kano tandá no ani yay patandaan nan sitin aparisyon.

Saray upisyalis nin Katuliko ket kasa anamaet a wanra.

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa babo

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Pinilí rayay Bolinao para sa adalen ran kamínan nin kuralis

Nangibwat sa INQ7.net

Say Global Environment Facility (GEF) tan say World Bank ket pinilí rayti nin babalin abay nin sayan ápat a lugar sa babon lutá para sa inaadalan ran coral reef (kamínan nin kuralis).

Main nin consultation workshop sin linggo sa laburaturyo nin Unibersidad nan Pilipinas Marine Science Institute (UPMSI). Saray tutawo nin main kabiangan ra tan saray syintipiko nangibwat sa GEF ket pinakiirgu-irgo saray nagsikabarang nin inaadalan nan kural para sa makapatulong sa ipapatuloy a gagaw´en sa babalin abay.

Si Andre Jon Uychiaoco, inkargado nin proyikto nan Sagip Gulpo nin Lingayen , say UPMSI-based organisasyon a ambó nin guberminto, wana ket say Bolinao coral reef system (saray nagsikabarang nin kuná tan tanaman nakabyay intaw sa rarem nan abay tan baybay nan Bolinao) kapada kunran raruman coral reef system (kamínan nin kuralis) sa namagatanan-baytan nan Asia. Kanyá napilí yay Bolinao a sayan kamínan para sa inaadalan konan GEF’s Coral Reef Targeted Research (CRTR) tan Capacity Building for Management (CBM).

Saray raruman kamínan nin inaadalan a naikalamó saray Australia , Mexico tan East Africa. Saray GEF nin syintipiko, main naikalamó nin Pilipino, saray tawon pangaliwan taga Bolinao, Anda, Alaminos tan Bani, saray ngámin nin babalin abay sa panrupan Pangasinan a marabay nin pakandaen rayay Bolinao coral reef system. Nasidá sarayti kunan makasamaan tan bawal nin manguná.

Wana ni Uychiaoco ket saray tawon manguná ket rabay ra anamaet nin kikiten yay ipikta nan makasamaan tan siltation (siti yay no maikiwar yay lutá udino sa buyangin sa ranum nan baybay). Ambo yaytin núnan plano ran syintipiko.

Say raruma et ket saray syintipiko adalen ra yay apikta na nin bleaching tan global warming (umamot yay babon lutá) kunran kuralis, no adti mag´mangiká a kamínan nin marine protection, tan no páno nin a makapakadaan saray coral reefs (kamínan nin kuralis).

Nipataros sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Sumublí sa babo