Si Alisya sa Kamínan nin Makapakángapan
Tinungtong na sa Binubolinao ni Masiken Oswí

Say Lumbá nin Kawkus tan say Anron Tarúman

Kalawakaw pay bakas ran pangen nin nididinep sa pandel nan ilog—saray munanuk-manok nin natupaan a dutdot ra, saray uayep nin mandumalit a sabot ra, tan sarba ran man´tumuró nin nalbet, napasnep tan dumlaw.

Say ikataraná anaod nin tepeten ket pánon mipakrang anamana: main pay sangsangan ran maipáká sa konan siti tan mísan bugá napadar yan unon basta-basta si Lising nin makákit sa bukod nay mampag´irgon makatanda-tandá sa konra, bilang nin katandá nasara ngámin sa ngámin nin byay na. Main pa anaod a unon eteng nin píbatan sa konan Bubutok, ket sa kalansuyutan napásel ya tan maibaritá na tamó, “Matatandá ako et dyan sa komo tan nepeg kon makatandá nin maong et;” tan sa konan siti kai naya aburuyen ni Lising nin kai makitandá a umnoy taon na, tan, baná ta pagé yan inmandí nin mangibaritá a taon na ni Bubutok, kasayna gapo nin masaritá.

Sa kalansuyutan si Ibot, nin napadar yan síyay main pakayadí sa konra, ket tináway na “Tumekré kamo ngámin tan ingaren moyo ako! Ipakrang takamoyna lí nin masadag!” Tinmekré sara ngámin nin tampor, sa alakin libed tan si Ibot sa butlay na. Tinmuloy ya si Lising a namastang nin mapaga sa konadsen, baná ta sa pakaingar na ket bumuer yan talaga no kai ya maipakrang anan tampor.

“Oy!” wana ni Ibot a main busngaw nin maalaga. “Misadyá kamoyna ngámin? Siti pay sangkapakrangan nin bagay a tandá ko. Matinek kamo pa ngámin! ‘Si Purtugis nin Sumasaki, Pirnando di Magalyanis, síyay inawir nan Kastilá nin Adí, Karlos nin Ikataraná, nin mag´in lí Makatawan Mag´uuray sa Roma, Karlos nin Ikalima. Say kasasaki na ni Magalyanis, no maaligwas, madalepdep kumon a balak na ni Kristubal Kulon konan dalan nin pamataway a mansumaki sa panrupa pinggat kai ya masidá a piaayon ra sa kunran Purtugis. Nakasunor si Kastilá nin Sumasaki, Roy Lupis di Bilyalubos—”

“Ay tawan!” wanan mamaregpeg ni Bubutok.

“Palabasen moko pa!” wana ni Ibot, mampimurngot ya, balé unon galang. “Nag´irgo ka?”

“Kai pa!” wanan madalí ni Bubutok. “Bará ko nin main wamo,” wana ni Ibot, “—tumuloy ako. ‘Nakasunor si Kastilá nin Sumasaki, Roy Lupis di Bilyalubos, síyay nangingaran sa kunran pupuró nin Saray Pupuró nin Pilipinas sa galang na ni Pilipi nin Ikarwa sa Ispanya. Sin rinmaté ya si Migil Lupis di Ligaspi nangibwat sa Babalin Mihiko, niabangon nayay ikataraná nin Pagkababalin Kastilá sa pupuró. Saray Kastilá nákit raya nin main pakinabang—’”

“Ani raya nákit?” wana ni Itik.

“Nákit raya,” inumbat nan napasnep ni Ibot: “tandá mo pa anaod a wanran ra‘ya.’”

“Basta-basta pan tandá ko‘ya’ in, ket no makákit ko‘ya’ in nin bagay,” wana ni Itik; “pulos nin pasang udino urer. Say tepet ket, ani nákit ran Kastilá?”

Si Ibot kai nayayti inaraman nin tepet, balé sinmambot yan tinmuloy. “‘nákit raya nin main pakinabang sa panaliwan tan panglakuan nin pamataway. Kanyá nag´in yay Pilipinas nin sakop sa Pag´uuray ran Kastilá sa káteng et dyan sa tulon yasot nin tutaon. Baná konan siti nag´in yay balyan nin pulos Katuliko sa pamemperan. Kapres nan siti, itaw sa Ibali—’ Páno anay kaingaran mo sawanin, naning ko?” tinmuloy ya, manluminap ya kona ni Lising legleg nan nag´irgo.

“Unon lebet bilang sa gindat,” wana ni Lising a mabereng nin busngaw; “mapadar nin kai ko gapo nin makapakrang.”

“No wanin a kaso,” wana ni Bubutok nin madeen, man´umdeng ya konan uayi na, “iprupungo ko nin aplasaren tamoyay riunyon, para sa adupsyon a inmidyata nin mas inirgyan rimidyos—”

“Mag´irgo ka pan Binubolinao!” wanan Agila nin Siwsiw. “Kai ko tandá a kaipákaan ran kapikngá a Kastilá nin susaritá a inagamir mo, tan, saya et, kai taka tepren lamang!” Tan si Agila nin Siwsiw, dinungdong nayay ulo na pinggat maiyadi nayay imis na: ket nakarngé saray umnoy mumanuk-manok nin kinamréké.

“Ani kadí kumon a ibaritá ko,” wana ni Dudó sa busngaw nin napásel, “nin say sangkaungan gaw´en tano makaprakrang tamo ket milulumbá tamon pidudupong a wanran Lumbá nin Kawkos.”

“Ani yaytin Lumbá nin Kawkos?” wana ni Lising; kai na anamaet rabay nin makatandá, balé si Dudó tinumgen ya yapó bilang no nabará nan main kumon mag´irgo, tan kasa anamaet nin raruma a napadar nin marabay a mangibaritá nin animan bagay.

“Mambalé,” wana ni Dudó, “say sangkaungan a pangangawá nin mangipalaway na ket gaw´en ya.” (Tan, no rabay moyo lí nin sarínen a bagay sa komoyon bukod sa panaon ray´ep, ibaritá ko komoyo páno nayan ginwá ni Dudó.)

Pinalaway naya yapó a padalan nan lumbá, sa bilang nin libed, (“andibali yay sadag nan dimlog,” wana,) tan mísa sara ngámin sa pidudupong naiká sara sa padalan, iti tan itaw. Kasa anamaet nin “Saya, ruwa, tulo tan mako,” balé kai sara mikakalamo nin tinmaraná tan tinumgen balé sa karabyan ra tana, kanyá kai tanda no nayadí yaynay lumbá. Páno balé, sin mampangred sarayna sa labas nan kapingá nin udas, tan nakrang sarayna anamana, si Dudó mabigrá nayan tináway “Nayadí yaynan lumbá!” tan inmaribungbong sara sa kona, man´umal´al tan mampanepet “Balé síno det nin nanalo?”

Siti pay tepet nin kai na maubatan ni Dudó a kasan alakin maisip, tan nakádeng yan máteng a man´igneten nay sayan garamay na sa konan waleng na (say tayá nin mákit mo sa bilang gindat konan lulitrato na ni Jose Rizal), legleg saray raruman tinmágan sa tinek. Sa kalansuyutan wana ni Dudó “Nanalo tamo ngámin, tan sarba tamon matkap magkamain nin gugun-guna.”

“Balé sínoy mami nin gugun-guna?” dandanin sarbay umaawit nin bubusngaw a nanepet.

“Ya, síya a, anaod,” wana ni Dudó, mampanudó yay sayan garamay na sa kona ni During; tan sara ngámin nin pidudupong ket inmaribungbong saran tampor sa libed na, mantumáway sa makusu-kuson walna, “Gugun-guna! Gugun-guna!”

Kasa gapoy makaisip nan gaw´en ni Lising, tan sa kaingaran a kasan pangilalo binulsa nayay gamet na, tan nailiwá nayay nakapangwan nin susam´it (markarmá ta kai nakasrep a másin nin ranom), tan binyan nasara nin gugun-guna. Sadag pay sayan pisí a naibi sa barang saya sa konran sarba ra.

Inmaribungbong sara sa libed nan man´umal´al tan mampanepet, “Síno det nin nanalo?”

“Balé magkamain ya pa kumon sa bukod na nin gun-guna, tandá moyo,” wanan Ibot.

“Anaod,” wanan unon deen ni Dudó.

“Ani et magkamain sa bulsa mo?” tinmuloy ya, manlumingap ya kona ni Lising.

“Say didal tamó,” wanan mabereng ni Lising.

“Ibi madti,” wana ni Dudó.

Mísa inmaribungbong sara ngámin sa libed na anamana, legleg nan pinadar nin madeen a didal, nin wana “Sawá pa kumon nin akuen moyti a maandá nin didal;” tan, sin nayadí nayaynay anted nin pananaritá na, rinmiriket sara ngámin.

Si Lising bará nay sarban nangyadí ket unon kalawakaw, balé mákit nan unon deen sara kanyá kai na rabay surungen nin makális; tan, baná ta kasan maisip nan maibaritá, tinmuwek yayna tamó, tan kinalap nayay didal, man´ipákit nan maong nin madeen ya.

Say sumunor nin bagay ket kanen ray susam´it; konan siti main umnon nigagargar tan nililingo, baná ta saray alakin manuk-manok ninguru-nguro saran kai ra mataway a susam´it ra, tan saray umnoy daikleng nateblen sara tan matkap saran tapiken sa gurot ra. Mataman páno, nayadí ana, tan tinmekré sara anamana sa libed, tan nikidawat sara kona ni Ibot nin tumuloy yan mangibaritá nin animan bagay.

“Tandá mo, nipangakó mo sa kongko nin ibaritá may kapanaunan mo,” wana ni Lising, “tan mambalé guraen mosaray—P tan A,” nikalamó nan niyanas, kapikngá yan malímo nin mapásel ya anamana.

“Say kongko ket maanro tan mabereng yan tarúman bilang nan ikoy ko!” wana ni Ibot, manlumingap ya kona ni Lising tan mansumáwet ya.

“Anro yay ikoy mo, talaga,” wana ni Lising, mandungdungan nin nakángap sa ikoy nan Ibot; “páno ya balé nin mabereng?” Tan tinmuloy yan nakapakángap a maipáká sa kona legleg nin mampag´irgo ya si Ibot, kanyá say isip na sa konan tarúman bilang yan wanti:

__________________“Sager wana sa konan ibot,
____________________Nin nadumog na sa bali,
_________________ ____‘Mako ata sa gan-gan:
___________________ ___Idarom taka konan
____________________ ___pangungukom.—
________________________Mako tayna, kasan
_________________________akuen kon budí:
__________________________Matkap atan mako
______________________ ____sa pangusisaan;
__________________________Baná ta kasan
__________________________talaga nin gaw´en
_________________________ko sa konan sitin
________________________buklas! Wanan
_______________________ibot sa konan
______________________mabayanin aso,
____________________‘Say pangungusisá,
___________________amo ko, Kasay
___________________pidudupong nin
____________________mamin ukom,
____________________kasay sayan
_____________________mangungukom,
______________________mampanayang
________________________lí nin inawa ta.’
________________________‘Síko ana si
_________________________mangungukom,
__________________________Síko ana lí nin
___________________________saray mag-
____________________________pidudupong
____________________________nin mamin
___________________________ukom,’
__________________________wanan
_________________________masirib
_______________________a máran
______________________nin Sager:
_____________________idarom ko
____________________ngámin
___________________nin
__________________kap´unan
__________________sa
___________________adapan
____________________nan
_____________________mangu-
______________________ngukom,
_______________________tan
________________________dusa-
________________________wan
_______________________taka
______________________lí sa
_____________________patiti.’

“Mapipigawen ka pa!” wanan mabyat ni Ibot sa kona ni Lising. “Ani anamaet nin isipen mo?”

“Mibabawí ako pa sa komo!” wana ni Lising nin unon mauyamó; “nakapiká ka palayi sa ikaliman pikló?”

“Kasan isip ko sa konan siin! Abagay kayna! Bilang nin nabuknu-buknol ka sa isip mo!” pinaksaw nan masager ni Ibot.

“Buknol!” wana ni Lising, naynay yan nakasadyá nin tumulong tan mapadar nin mapaga a maipáká sa kona. “Ay, aburuyen nako pay tumulong nin mangiwarwar konan buknol.

“Kasa gapon aburuyen ko nin wanin,” wana ni Ibot, man´umdeng tan man´lumakwan yayna. “Mapadágisan moko a mampagírgon kawawengan!”

“Kai koya pa nin inapes!” inmay´ay na ni Lising nin kadó. “Balé tandá mo, madalí kan mapásel!”

Nginmernger ya tamó sa ubat na ni Ibot.

“Sumublí ka payna tan yadien maynay tarúman mo!” Kinayab naya. Tan saray raruma nikakalamo saran sarba nin umaawit, “Ó a, sumublí kayna pa!” balé namayeng ya tamó nin kai makatágan si Ibot tan linmalako yan madadalí et.

“Aninan sayang a kai na rabay nin mabatí!” sináwet na ni Bubutok sin kai nayayna makákit; tan si Akulaw Ayama kinalap nayaytin nangyadí a mangibaritá sa konan anak na. “Ay, anak ko! Siti pa kumon a mangyadal sa komo nin andí ka gapon mases´ew!” “Sipiten may dilá mo, Nay!” wanan Madintek nin Ayama a napasnep. “Masadag kaynan manuplon sa konan taklubo!”

“Mailalwan ko nin iti ya pa kumon si Diná, tandá kon rabay ko!” wana ni Lising nin makarngé, ket kasa pay kairgo na. “Tumbuken tan isublí nayadtin tampor!”

“Tan síno yayti si Diná, no makarunga ako palayi nin tepeten?” wana ni Bubutok.

Masulit yan nangubat si Lising, baná ta naynay yan nakasadyá a mag´irgo nin maipáká sa konan pangikapan ayep na: “Pusá miya si Diná. Tan maong yan talaga a manakep nin ibot, kai mo gapo maisip! Tan ay, mailalwan ko pa nin makákit moyoyan manakep sa konran saray mumanuk-manok! Ket kanen nayan tampor say daikleng nin manuk-manok sin makákit nayayna!”

Sitin pananaritá ket nangwá a maiduman pakaingaran sa pibutlayan nan dupong. Umno saran mumanuk-manok ket linmakwan saran tampor; si sayan Masiken Uwak tinmaraná yaynan mampanakban sa konan bukod na nin unon unong, manbanggiten na, “matkap ko paynan umugot; say yabin siri ket ambó ya maong sa bukraw ko!” tan si Kanaryo ket nangayab yan mampamimilpil sa konran siwsiw na “Mako tamoyna, ának ko! Udas anan málek!” Sa nagsikabarang nin badánan linmakwan sarayna ngámin, tan si Lising nabatí ya sa bukod nan tampor.

“Mailalwan ko pa a kai koya naisalambit si Diná!” wana sa konan bukod na sa mabereng nin karngé. “Kai raya layi nin karabyan, iti sa yupá, tan tandá kon talaga nin síyay sangkaungan nin pusá sa babon lutá! Ay, pusá ko! Maumámeng ko no kai takayna lí nin makákit!” Tan iti ya si Lising nin tinmaraná yayna anamanan inmakis, baná unon bereng tan mareré yay kaingaran na. Mísa-mísa, mataman páno, main narngé nan mankumudag-kudag nin lulalako sa adayó, tan tinmangar yan masulit, man´ilalwan nan kapikngá nin nagbabawí ya sa nakem si Ibot, tan sumublí ya pinggat iyadí nay tarúman na.