Si Alisya sa Kamínan nin Makapakángapan
Tinungtong na sa Binubolinao ni Masiken Oswí

1. Yupá sa Ubot nan Kunihó

Si Alisya, Lising sa anted, mantumaraná ya paynan sumawá nin mantumekré sa kadanin busat na sa pandel, ket kasa anamaet nin gaw´en na: mísa udino mirwa nanir´ip ya sa pamasawan nin manbasawen na ni busat na, kasa gapoy gurit-guritan udino irgu-irgo na, “tan ani maagamir nan pamasawan,” naisip ni Lising, “no kasay gurit-guritan udino irgu-irgo na?”

Kanyá man´isip-isipen na (sa magwá nan maong, baná ta sa mámot awro nag´in yan makakálek tuloy tan kalawakaw) no makaná nin gumulapay ya sa karabyan nin mangwá a suldu-suldungen nin buburak udino makon mamurot burak nan dikot, ket karam-aram linmbas sa adani na si Maputí Kunihó nin main mata nan mapusasaw nin udit.

Kasa gapo pay unon sakalako kunan siin; udino kai naya inisip maong ni Lising a marngé na koni Kunihó a wana sa konan bukod na, “Ani anamaet kadí! Nabatí akoynan tuloy! (sin mísa nayan naisipan, wana banglí matkap kon kángapen ti, balé sin nangyadí ti bilang gindat sa ngámin nin wanin a mangyadí); balé sin si Kunihó pagé yan nangalwá nin rilo na sa konan bulsa nan seket na, tan kinikit na, tan mísa yan nipadalí, ket si Lising tinmaraná yan umdeng, ket sinumbang sa isip na a kai na gapo nakákit nin Kunihó mataman no main bulsa nan seket na, udino main rilo nan nilwá na, tan baná nin maunteng yan tuloy, kinamat naya banlag sa kalawakan, tan naabot naya báyo yan linmukso sa yupá nan alaki ubot nin kunihó sa sirong ran saray pupalungpong.

Sa mísan nangyádi, nunaoy ya sa ubot nin sumunor kona, ket kai na gapo inisip no páno na kadí nin makalwá anamana. No mísa say ubot nin kunihó matúrir yay dalan na bilang nin usok, tan karam-aram kinmayupá, ket unon bigrá ya nin kai na gapo nakaisip no páno nan mitgen báyo nan naaraman nin mampanabó ya bilang layi sa unon ararem nin bubon.

Taman no say bubon ket unon rarem ya, udino unon palná nan mampanabó, ta abaw udas nan mangkit sa libed na legleg nan manabó, tan isip-isipen na no ani sumunor nin mangyadí. Sa mísa, sinarí nan dinmungdong sa yupá tan no adti ya mampako, balé unon delem nin makákit nin animan bagay. Mísa kinikit nay rigrig nan bubon ket nasígir nan nápno saran pangwanan lulipong tan pangwanan pamasawan: iti tan itaw main nákit nan mapa tan gurit-guritan nin nakatin sa konan kayon sukbit. Nangalap ya pan sayay garapon nangibwat sa sayan pangwanan legleg yan linmabas; main tawag nan “MARMALADAN KAHIL,” balé konan ima-ima na kasan laman na; kai na rabay nin inabó yay garapon sa limo nan banglí mapati nan síno man sa ayupá, kanyá nakaiká naya sa sayan pangwanan legleg yan nanabó tan nalabasan na.

“Ay!” wana ni Lising sa konan bukod na. “Mayadí kon manabó nin wanti, kai koyna gapo isipen nin mampanabó sa aydan! Matpel yan talaga a wanra lí sa kongko sa bali! Mayin, kai ko pa mangibaritá nin animan bagay maipáká konan siti, taman no nanabó ako sa atep nan bali!” (Ket unon peteg yayti layi.)

Kumayupá, kumayupá, kumayupá. Magwá pa kai yayti maanggawan nin pagkanabó na? Umnoy mumily akoynan nanabó sawanin?” wanan makarngé. “Adani koyna layi sa butlay nan babon lutá. Kikiten ko pa: ápat-ribon mumilya ana sa yupá layi—” (ta, no mákit mo, si Lising naadal nay bilang wantin likson sa pag´adalan na, tan taman ambó yaytin maong a pagkanawa-nawa nin mangipákit a adal, ta kasa anamaet nin makarngé kona, balé maong parmawen nin ibaritá anamana) “—ó, siin pay dandanin kadayuan nin mapteg—balé mísa isipen ko no ani yay Latitod udino Lungitod a kamínan ko?” (Kai na pa tandá ni Lising no ani yay Latitod udino Lungitod, balé sa wana ket maandá a mangibarita nin alakin saritá.)

Sawanin tinmaraná ya anamana. “Isipen ko no lumsot ako sa konan babon lutá! Makapakális pa lí no lumwá ako ket saray tutawo balintwag saran lumalako! Saray Uantipatiya layi—” (maong ta kasan mangkarngé, ta sawanin, kai mapteg a rengé nan saritá) “—balé tepeten ko sara lí no ani ngaran nan balyan ra. Dadá, siti pay New Zealand udino Australia?” (tan sinarí nay tumwek legleg nan mag´irgo—say maabak nin tumwek legleg kan mampanabó sa siri! Tandá mo no magwá mon gaw´en ti?) “Tan maisip na lí, ‘Aninan mangmang yaytin babayin daikleng!’ Ay kai a, andí koyna manepet: banglí mákit ko lí a naisurat sa atágay nin adtiman.”

Kumayupá, kumayupá, kumayupá. Kasa gapon raruma nin magwá, kanyá tinmaraná ya anamanan mag´irgo. “Si Diná iliwen nako lí nin maong sa yabi layi!” (Pusá ya si Diná.) “Laloynan mapanentem ray lipong nin gatas na sa mainsan nan pangawruwan. Diná, muning ko, sawá pa kumon nin nikalamó moko! Kasan ibot sa siri, malímo ako, balé makasampat ka layin gigité, ket tandá mo bilang yan ibot. Balé saray pusá kanen ra kadí a gigité?” Tan iti tinmaraná yaynan makakálek si Lising, tan tinmuloy yan nag´irgo sa bukod na, bilang nin mampanaynep ya, “Saray pusá kanen ra kadí a gigité?” “Saray pusá kanen ra kadí a gigité?” tan mísa-mísa, “Saray gigité kanen ra kadí a pusá?” ta, no mákit mo, kai na maubat saray tutepet na taman no páno mon itepet. Mampiyepyep yayna, tan tinmaraná yan tumaynep a manlumalako yan migagamet koni Diná, tan man´ibaritá na sa konan madeen, “Diná, ibaritá mo pan talaga: nakákan kayna man nin gigité?” sin kaaram-aram, libog! libog! kinmayupá ya tan nadag´anan nayay bunton nin sanga-sanga tan nakrí bubulong, tan say pagkanabó na ket nayadí yayna.

Si Lising ket kai ya gapon nasaktan, tan linmukso yan tamor sa konan ayi na: tinmangar sa ababo, balé madlem ngámin sa atágay; sa adap na main raruman anroy usok, tan mákit ya et si Maputí Kahino nin mandumalí sa keen na. Kasan makasandalí; kinamat naya ni Lising bilang yan siri, nakadani yayna kona nin nakarngé a wana, legleg yan tumiko sa duyo, “Ay tutulyan tan barbas ko, nabalam akoynan tuloy!” Adani yayna pa sin tinmikó ya sa duyo, balé si Kahino kai yayna gapon mákit; nákit sa bukod na nin itaw ya sa rarem nan anro tan ayupá nin silid, ket napalawayan ya sa konan napilan pangapuyan a mankumatin sa atep.

Main lulub´an sa libed nan anroy silid, balé nakatalak sara ngámin; tan sin nakapaitaw yayna sa rubarí tan rubarí, mansarínen na ngámin nin lulub´an, ket mabereng yan linmalako sa butlay, man´ilalo na páno nan makaliwá anamana.

Karam-aram narat´enan nay daikleng dulang nin main tuloy paa na, ket nakagwá ngámin nin sarming; kasan bagay anamanet sa babo na balé say madidintek tumbok nin mabalitok, tan sa ikataraná sa wana ket banglí maikon nan sayan lub´an sa anron silid; balé, abagay! saray tutalak alalakin tuloy man udino say tumbok ket madidintek yan tuloy, balé kasan mabuksan sa konra. Wanin man, sa ikarwan sarí na, narat´enan nay ayupá nin kurtina nin kai na naaraman intaw, tan sa gurot na main daikleng lub´an a labin-liman pulgada sa katágayan; sinarí nayay madidintek tumbok nin mabalitok sa talak, tan sa alakin riket na, lumbot ya!

Binuksan nayay lub´an ni Lising tan nákit nan maidalan ya sa daikleng nin pasok, kai alalaki et dyan sa ubot nan alakin ibot; tinmalimukod ya sa yupá tan kinikit nayay pasok nin lumwá sa sangkaandaan nin tanamanan a mákit mo. Inmiliw ya pa nin makalwá konan siin a madlem silid nin anro, tan mikadaw-kadaw sa kamimínan ran buburak nin mapalaway tan saraytaw a makaparay´ep nin bukal, balé kai ya gapo makapaslet taman say ulo na sa lub´an; “taman no sumlot yay ulo ko,” sa wana ni Lising, “kasa anamaet nin magwá no kasay abaya ko. Ay, sawá pa kumon nin maipakasadá ako bilang nin tiliskupyo! Banglí magwá, no tandá ko tamó nin pánoy tumaraná.” Ta, sa mákit mo, abaw maiduman bubagay nin mampangyadí ana, ta si Lising tinmaraná yan mangisip nin umnu-umno pa tamó a talagan kai magwá.

Kasa anamaet a badanan nin tumágan sa daikleng nin lub´an, kanyá sinmublí yadtaw sa dulang, man´ilalwan nan bugá nin makapakákit yan rarumay tumbok, udino taman say pamasawan nin panumbukan a maipákit nin pánoy ipakasadá a tawo bilang nin tiliskupyo: sawanin main nákit nan pangwan nin daikleng sa babo na (“ket kai yadti pa intaw,” wana ni Lising,) tan naitaker sa liey nan pangwan nin main tawag, kalamó nay susaritá “INUMEN NAKO” sa maandá nin naigurit sa kona nin alakin susurat.

Maong ta wana “Inumen nako,” balé si madunong a daikleng nin Lising kai ya madalí nin gaw´en in. “Kai a, kikiten ko yapó,” wana, “tan kikiten no main panandaan a wana ‘samal’ udino kai;” baná ta main umnoy nabasa nan daikleng nin tungtong maipáká konran ának nin nasinitan tan saray napakanen sa konran uayep sa tatalon, tan say raruman bubagay nin ambó maandá, baná ta sara ngámin kai sara nakapanemtem sa konran saray may´an nin panumbukan a naiyakay ran kukamuko sa konra: bilang sa, say múdit-mámot panunukrot sa suyang ket no gagetan man mateng tuloy masinitan ka; tan, no masugat may garamay mon ararem sa konan paniripan laloyna dumayá ya; ket kai na gapo nalingwanan in, no minom kan abaw sa konan pangwan a main tawag nan “samal,” dandani pan talaga nin mapangnuwan, laloynan madalí udino mainsan.

Wanin man, sitin pangwan kasay tawag nan “samal,” kanyá si Lising sinarí nayan tinaway, tan sa nákit na unon taway na (main talagan taway a nailawok nin pastiliryan sirisa, litsi plan, pinya, nairápog pabo, kapi, tan mámot namantikilyan tusta,) ket madalí nan nápos.

“Aninan kadí a man´irangan ko!” wana ni Lising, “mipakasadá akoynan layi bilang nin tiliskupyo.”

Tan wanin yan talaga: sawanin mapuló pulgada yayna tamó nin tágay, tan kinmalaway a rupa na sa kaisipan nin sawanin makalumsot yayna sa daikleng nin lub´an a lumwá sa maandá nin tanamanan. Wanin man, tinmágan ya yapo pinggat kikiten na no dumadaikleng ya et; napaga yan bugá maipáká konan siin: “tandá mo, maanggawan ana layi,” wana ni Lising sa konan bukod na, “sa makasa ko sa ngámin, bilang sa paysep nan kandilá. Ani kadí lí a bilang kon mag´in?” Ket sinarí nan inuráram nin ani bakas nay dutan kandilá mayadí yan pinaysepan, kai na gapo makapanemtem no main wanin bagay a nákit na intaw.

Maisan, mangkákit na nin kasa anamaet raruman nangyadí, pinanggepen nan lumwá yan tampor sa tanamanan; balé, ay abagay ni kadó nin Lising ta sin rinmaté ya sa lub´an nalingwanan nayay madidintek tumbok nin mabalitok, tan sin sinmublí ya sa dulang nin kalapen naya, nákit na nin kai nayayna gapo nin maabot: mákit nayan maong sa labas nan sarming, tan sinarí nan maong nin ulien nayay sayan paa nan dulang, balé madalunot yan tuloy; tan sin napagalan yayna nin mansarínen, tinmekré yay kadó nin naning tan inmakis ya.

“Tumgen kayna, kasan badá mon umakis nin wanin!” wanan dandanin maksawa ni Lising sa konan bukod na. “Bibilinen takay tumgen kan tampor!” Maong ya pay mamin bibilin sa konan bukod na (balé matalag nayan sunuren), tan mísa-mísa kinasagran nan maong sa konan bukod na ket bilang nin makaluwá yaynay mata na; tan mísa napanemtem na nin mansarínen nan rampaen a tutulyan na baná ta nanaor ya sa bukod na sa ikap nin krukit a mampiikap ya subag sa konan bukod na, ta sitin sakalakon anak rabay-rabay nan mampiwadí-wadí a síyay rwan tutawo. “Balé kasan badá sawanin,” naisip na ni kadó nin Lising, “a miwadí-wadí nin síkoy rwan tutawo! Mayin ket kasayna gapon natrá sa kongkon bukod a makagwá nin sayay tawon madangar!”

Mísa nakadungdong ya sa daikleng pangwan nin sarming sa sirong nan dulang: binuksan naya, tan main nákit nan unon daikleng nin puto, ket main maandá naisurat sa konran pupasas a wana “KANEN MOKO.” “Sigi, kanen koyayna,” wana ni Lising, “tan no umalalaki ako et, maabot koya lí a tumbok; tan no dumadaikleng ako et, makalumsot akoyna lí sa sirong nan lub´an; kanyá mataman nin ani mangyadí makaliwá ako lí sa tanamanan, tan kai ko mapaga no ani mangyadí!”

Nangan yan daikleng, tan wanan nakapasalak sa konan bukod na, “Ay ani kadí mangyadí? Umatágay? Umayupá?” manggágetan nay babon ulo na pinggat karapasen na no páno yan man´umalaki, ket nakángap yan bilang gindat ya sa kalakyan na; talaga no wanti kumon mangyadí no mangan kan puto, balé si Lising nag´in yaynan mampangilalo sa konan kasa no kai sa konan maadayó nin bubagay a mangyadí, ket napadar yan unon kapoy tan makalawakaw sa byay nin tumuloy sa basta-basta nin mangyadí.

Kanyá tinmaraná yan mangan nin puto, tan nápos nayan tampor.