Si Alisya sa Kamínan nin Makapakángapan
Tinungtong na sa Binubolinao ni Masiken Oswí

2. Luong nin luwá

“Mauunteng tan mauuneng et!” nipaksaw na ni Lising (nakángap ya pa, sa kai máteng nalingwanan naynan mag´irgo); “sawanin manbumuká akoyna bilang nin sangkalakyan nin tiliskupyo sa sansinakban! Patanid akoyna, uayi!” (ta sin dinungdungan nayay ayi na, napadar a dandani saraynan kai mákit, mankumadayó sarayna.) Ay, saray daikleng nin uayi ko, sínoyna kadí nin mangipasulot nin bakyá tan midyas sa komo sawanin, naning ko? Kai ko layi nin magwá lí! Unon kaday´an akoyna lí nin kagulwan sa kongkon bukod nin maipáká sa komo; matkap moynan pagawan sa sangkaungan nin tandá mon gaw´en—balé matkap kon maamó sa konra,” bará na ni Lising, “udino banglí kai sara lí nin makalalako sa walna nin rabay ko saran mako! Kikiten ko pa: Byan ko sara lí a báyon padis nin butas sa tinaun-taon nan Mablin Panaon.”

Tan tinmuloy yan manbalaken sa konan bukod nan páno na lí nin ipalalako. “Ipáwit koya lí sa konan kuryo,” bará na; “makapakális nin mapadar, páwiten mon pabyan sa komon ayi! Tan páno lí nin kaluangan a mákit nin wali-walian na!

Ay, aninayna kadí, ani yaytin kawawengan nin man´ibaritá mo!”

Mísa sa konan siin, nagket yay ulo na sa atep nan anron silid: talaga ket labas yaynan syam pupyi nin tinmágay, tan sinampat nan tampor a daikleng tumbok nin mabalitok tan dinmalí yan nako sa lub´an nan tanamanan.

Kadó ya pa si Lising! Siin pay tamó nin makagwá na, nakaidá sa sayan riking na tan sir´ipen nayay tanamanan sa konan sayay mata na; balé say pakaipalbot kasayna gapo nin malalwan: tinmekré ya tan tinmaraná yan inmakais anamana.

“Manding´ey ka pa kumon sa konan bukod mo,” wana ni Lising, “say maong nin babayi bilang sa komo” (maibaritá na payti layi), “a tumuloy kan umakis nin wanti! Ibaritá ko sa komo, tumgen kayna!” Balé tinmuloy ya bilang sa gindat, man´umakrebey yaynan tuloy a gugalon nin luluwá, anggan main anay alakin luong sa libed na, dandanin ápat purgada nin ararem tan man´umabot ana sa butlay nan anron silid.

Mainsan main narngé nan kumudag-kudag nin ayi sa adayó, ket pinunas nayan tampor a mata na pinggat mákit na no sínoy rumaté. Si Maputí Kunihó ya a man´sumublí, nakaseket yan maandá tan manggágetan nay padis a maputí gwantis nin kataten sa sayan gamet tan say alakin paypay sa rubarí nin gamet na: adani yayan manpumaso nin nadalian, manngumuru-nguro ya sa bukod na legleg nan manlumabas, “Ay, si Dukisa, si Dukisa! Ay, unon sager nayna lí no itaw yaynan mantumágan!” Maundó yayna si Lising nin nakasadyá yan kidawat nin tulong sa konan sínuman; kanyá sin adani yayna si Kunihó, tinmaraná ya sa ayupá tan masupok in busngaw, “Makapatulong ka pa, bapá—” Si Kunihó tinmaraná yan unon kasaw, ket ninabó nayay maputí gwantis nin kataten tan paypay na, tan tinmakris ya sa dedlem sa paspas nin magwá na.

Pinurot nasaray paypay tan gwantis, tan baná ta mámot tuloy yay anron silid, tinmuloy yan mampamaypay sa konan bukod na naynay yan tinmáraná nin mampag´irgo! “Aninayna kadí! Páno det nin kalawakaw ngámin sa sawanin! Tan naapon say bubarang ket tinmuloy nin bilang gindat. Maumámeng ko no nasilyan ako nayabi? Isipen ko pa: kapada ako pa sin nibangon ako sa buklas? Dandani ko pan maisip nin mapanemtem yay kaingaran ko nin sakalako yan bugá. Balé no ambó ako kapada, say sumunor nin tepet ket síno kadí ako sa konan sitin babon lutá? Ay, siin pay alakin pasabet!” Tan tinmaraná yan man´isipen konran saray saraban ának a tandá nan makapaday taon ra bilang sa konan bukod na, ket kikiten na no banglí nin sinmili ya sa sínuman sa konra.

“Ambó ako talaga si Ayda.” wana, “ta say sabot na, anron tuloy nin makulet, tan say kongko kasa gapon kulet na; tan mapteg ako nin ambó ako si Maybel, ta abaw bubagay nin tandá ko, tan síya, ay! unon daikleng tamó a tandá na! Sa saya et, síyay síya, tan síkoy síko, tan— ay, aninayna kadí, makawerwer ti ngámin! Sarínen ko pa no tandá ko ngámin nin bubagay a tandá ko intaw. Kikiten ko: mípat nin lima ket labin-rwa, tan mípat nin ánem ket labin-tulo, tan mípat nin pito ket— ay, aninayna kadí! Sa animan padalan kai koyna gapo maabot nin rwam-puló! Mayin balé kasan kaipákaan a Listawan nin Multiplikasyon: Sarinen tamo pay Hiugrapiya. Sa London kapital nayan Paris, tan sa Parin kapital nayan Roma, tan sa Roma—kai a, talagan abas sarayti ngámin! Sinmili akoynan talaga kona ni Maybel! Sarínen ko pay magtulá ‘Páno nan daikleng...’” tan pinatabinen nasaray gugamet na tan inarukwan nasara bilang nin mampagtulá yan liksyon, tan tinmaraná yan nanguman-uman, balé napaek tan sakalakoynay busngaw na, tan saray susaritá kai sara rinmaté bilang gindat:—

“Tandá kon talaga nin ambó masadag in a susaritá.” wana ni Lising nin kadó, tan say mata na ket linmuwá anamana legleg yan tinmuloy. ‘Síkoy talaga si Maybel, sa mataman ngámin, mako koyna lí nin miikap itaw sa konan unon daikleng nin bali, tan kasa pon piikapan, tan ay! abaw tuloy a liksyon nin adalen! Kai, pinanggep koyna; no síkoy Maybel, mabatí akoynadti sa yupá! Kasan gagara ra lí nin man´ika ray uulo ra sa yupá tan man´ibaritá ra, ‘Mulí kayna padti, arikong!’ Tumang´ap ako lí tamó nin ibaritá ko. ‘Síno ako kadí det? Ibaritá moyo yapó in, tan mísa, no rabay kon mampag´in konan siin nin tawo, mulí ako: no kai, mabatí akoynadti sa yupá anggan sakalako akoynan tawo’—balé, ay, aninayna kadí!” nipaksaw na ni Lising tan bigrá yan inmakis, “Sawá pa kumon nin main sayay dumungdong iti sa yupá! Sumawá akoynan tuloy nin bukod akodti!”

Legleg nan nibaritá ti dinungong ya sa gamet na, ket kinmángap ya ta nisulot nayay sayan maputí gwantis nin kataten a ikonan Kunihó sa kapres nan mampagírgo. “Páno kadí nin nakagwá koyayti?” bará na. “Mandumaikleng akoyna anamana palayi.” Inmedeng ya tan nako yadtaw sa dulang nin nisukat na sa konan bukod na, tan nákit na, sa kadanyan nin namugtá na, dandani yaynan rway pupyin tágay, tan tumuloy yan dumaikleng et: madalí nayan naaraman a pakap´unan sa konan siti ket say paypay nin manggágetan na, kanyá ninabó nayan tampor, lamang sa udas ta nakapal´is nayay mandumaikleng báyo yan naandipat.

“Dandani kon kai nakaliwá konan siin!” wana nin Lising, nalímuwan yan maong sa bigrá nin panilyan sa kona, balé unon riket na ta pagkamain ya et; “tan sawanin mako koyna sa tanamanan!” tan nangred yadtaw sa daikleng nin lub´an: balé sa kadimalasan! say daikleng tumbok nin mabaliktok ket itaw ya sa babon dulang bilang gindat, “ tan linmumuod et nin bubagay dyan sa bilang gindat,” bará nay kadó nin anak, “ta kai ko pa gapo nin unon daikleng nin wanti sa bilang gindat, kai pa gapo!”

Legleg nan nibaritá saraytin susaritá nakundaros yay ayi na tan sa sumunor, pursak! angga anay másin ranom sa bábá na. Say ikataraná nin isip na ket sa pánuman yan nanabó sa taaw, “tan no wanin makasublí akoyna sa konan dalan riles,” wana sa konan bukod na. (Nakapako yayna pa si Lising sa rigrig baybay mísa sa byay na, tan nakasígir yan adtiman ka mako sa rigrig baybay makapákit moy pamaryuan sa baybay, saray umnoy ának nin mankumali sa konray kayon panga-pangali sa buyangin, báyo saray pila nin bubalin pagtuluyan, tan sa gurot ra say ririlesan.) Páno balé, nadalepdep nan tampor nin itaw ya sa luong nin luwá nay inakis na sin siyam pupyi nin katágayan na intaw.

“Malalwan ko pa kumon nin kai ko inmakis tuloy!” wana ni Lising, legleg nan mantumangoy tan mantikapen nay pakaliwá na. “Madusawan akoyna palayi sawanin nin marebreb ako sa konan luwá ko! Say siin lí talaga a kalawakaw nin bagay! Mataman páno, sarban bubagay ket kalawakaw sawanin.”

Mísa pa tamó main narngé nan mampanursak sa luong a ambó tuloy nin adayó, tan tinmangoy yan kumadadani kona pinggat mákit na no ani ya: sa ikataraná bará na nin mursa udino hipuputamo yan talaga, balé napanemtem na nin unon daikleng yayna sawanin, tan ambó máteng nakákit naya ket ibot ya tamó tan nakundaros ya anamaet bilang sa konan bukod na.

“Makapatkap ana payti sawanin,” bará na ni Lising, “nin mag´irgon konan sitin ibot? Animan bubagay iti sa yupá ket unon madayú-dayó nin maisip ko pa kumon nin makapag´irgo yan talaga: lamang kasa anamaet nin pangnuwan sa panarínan,” Kanyá yan tinmaraná: “Ay Ibot, tandá mo pa kadí say pakaliwaan nan sitin luong? Unon pagal koynan mantumangoy iti, Ay Ibot!” (Bará na ni Lising no wanti pa kumon a matunong nin mag´irgo konan ibot; kai na pa gapo nakagwá nin wantin bagay sa intaw, balé napanemtem nan nakapakákit yay Gramatika Latina a ikonan lalakin busat na, “Say ibot—nin say ibot—konan say ibot—say ibot—Ay ibot!”) Si Ibot pinastang naya nin maunteng-unteng, tan naipadar kona nin nangindat yay sayan daikleng nin mata na, balé kasan wana.

“Banglí kai na mataros a Binubolinao,” bará na ni Lising; “Mangipáká ko síyay Kastilá nin ibot, nayi ya layi kona ni Fernando de Magallanes.” (Sa ngámin nin tandá na sa konan kapanaunan, si Lising kai mapalaway sa isip na no káno nangyadí nin animan.) Kanyá tinmaraná ya anamana: “¿Dónde está mi coño?” ayin pay ikataraná nin kabalikasan sa pamasawan a liksyon nin Kastilá. Si Ibot bigrá yan linmukso sa liwá nan ranom, tan napadar yan mankumegkeg sa límo. “Ay, mibabawí ako pa sa komo!” nipaksaw nan tampor ni Lising, nababawí na nin sinaktan nayay naken nan kadó nin ayep. “Nalingwanan ko pa nin kai mosara rabay saray pupusá.”

“Kai ko rabay saray pupusá!” nipaksaw na ni Ibot, ket inmagsit ya sa magsen nin busngaw. “Makarabyan mosaray pupusá no síka ako?”

“Ya, kai para layi.” wanan ni Lising sa makuyong nin rengé: “andí ka pa masager konan siin. Ket mailalwan ko nin maipákit koyay pusá mi síya si Diná: maisipen ko marabay mosaray pupusá no makit moya pa tamó. Unon amó na pan matinek nin bagay,” tinmuloy na nin Lising, say kapikngá sa konan bukod, legleg yan mantumangoy nin napalna-palná sa luong, “tan umingar yan mantumekré nin maririket adani sa pamuuran sa rarem bali, mandildilan nayay ayin garamos na tan man´uyasan nayay rupa na—tan unon andá bagay a malumon alilaen—maalaga yan maong sa panakepan nin uibot—ay, mibabawí ako pa sa komo!” nipaksaw na ni Lising anamana, balé sawanin si Ibot manbumerek-berek yayna sa ngámin na, tan maingar nan talaga nin unon suplon yayna layi. “Kai koyna det a mag´irgo nin maipáká sa kona no kai moyna rabay.”

“Síta, talaga!” nipaksaw na ni Ibot, nin manrumengpeng ya angga sa ikoy na. “Bilang no rabay kon mag´irgo sa konan siin nin pakatungtungan! Saray kapamalian ko naynay rasaran ginurá sa konran pupusá: makapasalmeng, madawal tan bastos nin bubarang! Andí mo ipakarngé a ngaran na sa kongko anamana!”

“Kai ko talaga!” wana ni Lising, a unon ganat nan silyan a pakatungtungan sa pag´irguwan. “Marabay mo—marabay mo saray—saray—saray uaso?” Kai ya nangumbat si Ibot, kanyá masulit yan tinmuloy si Lising: “Main pan sayay daikleng ason maamó sa adani nan bali mi a rabay ko pa kumon nin ipákit sa komo! Síyay daikleng ason tiryer nin maslag a mata na, tandá mo pa, nin unon anron makayumanggi tan makulet nin sabot! Tan bawínen nasaray bubagay no ibasyo mo sara, tan tumekré ya lí nin dumawat sa konan pangapunan na, tan saray raruman nagsikabarang nin bubagay—Kai ko mapanemten sa konran kapikngá ra—tan maikon ya sa konan magtatalon, tandá mo pa, tan wana makatulong ya et, maalaga yan piton ribon pisos. Wana et ket patyen nasaray ngámin nin alakin uibot tan— ay, aninayna kadí!” nipaksaw na ni Lising sa gumereng nin rengé, “Ay abagay, nasuplon koyayna anamana.” Sa konan Ibot tinmangoy yan maong nin makapagwá nan man´kumadayó sa kona, tan mankyumawkyaw ya sa luong legleg nan linmakwan.

Kanyá kinayab nayan mapalana-palná sa kona, “Maamó kon Ibot! Sumublí ka payna anamana, tan kai tayna edet nin mag´irgo a maipáká sa konran pupusá udino usao, no kai mosara rabay!”

Sin narngé nayayti ni Ibot, linmibed ya tan palna-palná yan tinmangoy nin sinmublí sa kona: say rupa na ket unon pusyaw na (bará na ni Lising sa magsen kapusuan), tan wana kona sa ayupá busngaw nin mangingitar, “Mako ata edet sa rigrig luong, tan mísa ibaritá ko sa komo say kapanaunan ko, tan mataros mo lí nin mambalé nin guraen kosaray pupusá tan uaso.”

Matkap ana pay lumakwan sa luong, ta umaribungbong ana saray mumanuk-manok tan uayep nin ginmámor sa konadsen: main pa si Itik tan si Dudó, si Bubutok tan si Agilan Siwsiw, tan umnu-umnoy raruman kaunteng nin uayep. Nidalan nasara ni Lising tan sara ngámin sa dupong ket tinmangoy sara sa rigrig nan luong.