Bayi nan Talutog
(Naliwaliwa ni Jose Rizal maipáká sa tarúman na ni Mariang Makiling)

Talugtog Mayon--ni Maliz Ong

Si Bayi nan Talugtog síya pay sayan balasang. Itaw ya mampiikap sa maandá nin talugtog, sa bagatanan nan puró. Kasa gapo pa nin makatandá no adti ya mampiikap udino páno yan miikap. Umnu-unmo ray wanra mampiikap ya sa maandá alakin bali a nalibedan sa tanamanan. Saray raruma wanra mampiikap ya sa daikleng balin bálag.

Si Bayi atágay tan magana-gana ya. Say kulí na ket malino, manringgas nin kayumanggi. Alaki tan mangisit a mata na nin kumidla-kilap. Anro tan makubpal a sabot na. Madintek tan malumo a gamet tan ayi na. Bilang yan diwata a naiyanak sa sirong silag nan bulan. Madaras yan lumuob-lumiwá sa tatalon. Síya pay mampag´uray nin anito sa talugtog, balé matalag ya pan kumadani kunran tutawo.

No mísa saray mangangaso mákit raya si Bayi sa yabi nin maslag bulan no mako sara manakep nin uysa. Mákit rayadtaw a man´umdeng nin makapisaet sa rigrig nan sayay alakin kikiras. Say anron sabot na umagos sa siri. No mísa umarak ya kunran mangangaso. Mangigalang yan maong sa kunra, mísa lumabas tan kumúsep ya sa alina ran tatalon. Kai raya gapo tugaen nin manepet, manunbok udino mamantay sa kuna.

Rabay na talaga nin paipadar mayadí sa labas nan bagyo. Gumanat ya sa lalawak nin ipabyay anamana saray natumban tanaman, tan pakandaen na ngámin sa bilang gindat. Saray kukayo tarindegen nasaray puon nin napresan. Saray susubor isublí nasara sa tungtungen ran ranom. Say ngámin nin pakákitan nangibwat sa bagyo ket maandipat legleg yan lumabas.

Si Bayi nan Talugtog unon maabig ya sa pusó na pa. Pádaman rasara pa intaw sa kunran kadó tawo sa gagawá nin suseket udino maalagan bubato inagamir sa kasal, binyag, tan sa awron pakan. Say dinawat na tamó ket say kanaway nin sangkaputian bilang nin gatas. Matkap et nin dumaraga ya; saytaw a kai gapo et nakisalay.

No mísa paipadar ya bilang nin balasang a nangibwat sa gagawá tan manulong ya sa kunran kadó akulaw nin mangayo. Mangisuksok ya lí nin balitok, pirak tan maalagan bubato sa nagalutan nin kayo.

Sayan awro main sayan mangangaso a mangkamaten naya pay baboy talon nin dumalan sa didikot tan kukumpusá. Karam-aram rinmaté ya sa sayan bálag ta itaw yay ayep nin inmadi. Linmuwá yay magana-ganan balasan ket wana:

“Ikon kuyay baboy talon. Nag´abas kan nangamat kuna, balé mákit kon unon pagal mo. Saray takyay tan bisit-paa mo ket napnó nin dayá. Sumrep tan mangan ka. Mísa umugot kayna.”

Naayat yay lalaki sa andá nan balasan. Linmuob ya tan kinnan na ngámin nin nipákan na kuna. Balé kai ya gapo nakairgo nin sasayay saritá. Báyo yan linmakwan, si balasang binyan nayan umnu-umnoy láya nin napisí-pisí. Nibaritá na sa kuna nin ibi naya kumon sa kunan asawa na tan agamiren na lí sa lutó na. Nagkisalamat ya si mangangaso sa kuna tan niká nasaray láya sa rarem salakot na. Kapresan sa ugot na say salakot na ket kinmabyat. Kanyá nanglat yan bilang nan pisí-pisí tan tinampal nasara. Sa sumunor nin awro nakángap tan nagbabawí ya sin si asawa na ket nar´eb na nin ambó láya a naibi kunra no kai masibulot nin balitok. Say nawanran yuyamot ket masileng sara bilang sa silag nan awro.

Balé si Bayi nan Talugtog ambó ya pa naynay nin maandá tan maruros sa kunran mangangaso. No mísa dusawen nasara.

Mainsan sa awro mankumayupa saray rwan mangangaso sa talugtog, man´awiten rasaray baboy talon tan uysa nin pinati ra kapresan sa awro.

Nasnaan rayay akulaw a nikipayabor nin binting, Wanran abaw tuloy yain nin ibi, kanyá inandí raya. Wanan akulaw kunra ket idarom nasara sa kunan amó ran uayep, tan linakwanan nasara. Kinakálisan rayay akulaw sa kunan dúyag na. Sin kayayabi ana tan saray rwa ket adani sarayna sa lalawak, main narngé ran táway sa adayó, adayó tuloy pa, bilang nin nangibwat ya sa tuktok nan talugtog:

“Itaw sara nako-nako-nako-nako!”

Main anamay tinmáway sa adadayó et:

“Itaw sara nako-nako-nako-nako!”

Nakángap saray rwan mangangaso sa kunan narngé ra, ket kai ra maibanggit no ani pay mampangyadí. Mísa ran nargné kinmusir a tutluyan ran uaso. Nginmernger tan kinmadani sara sa kunran uamó ra. Mainsan narngé ra anamanay kapadan táway, sawanin itaw sa kekeras. Sa mankarngé ra, saray uaso nisasnet yay ikoy ra sa pisálean nin paa ra tan kinmadani sara sa kunran uamó ra. Nakipastang saray lullaki barang saya tan saya nin kai gapo makapag´irgo. Nabagyá sara sa kunan síyay tinmáway ket páno yan kinmayupá nin unon dalí sa kadayuan nan talugtog. Sin rinmaté sara sa lalawak, narngé ra anamana sa kunan makapalímo nin táway. Sawanin malino tan maiduma nin nargné ra ket linmingay saran rwa. Sa palaway nan bulan main mákit ran rway sakalako tan alakin dimlog ket unon paspas ran mankumayupá sa talugtog. Sísaran rway mangangaso nangred sara balé sa paspas tamó nin maaburuyan sa byat nin man´awiten ra. Say makapakángap nin uayep adadani sarayna ket manrumaté sara et lamang.

Saray lullaki natamok rayay bukal-bukal, nibul´is ray awiten ra tan nulí sara sa kunan kayo; saray uaso nagsipalayo sara sa adanin babali. Rinmaté saran rway makapalímon uayep tan karam-aram inaplá rasaray baboy talon tan uysa báyo saran sinmublí sa talugtog. Mísa pa tamó nin nakapal´isan saray mangangaso. Síyay matetepel et ket namatyó ya balé say palsot na kasan terek na tan nakapalayo ana saray makapalímon uayep.

Kasa pa gapo nin makatandá no main matua, bubsat udino raruman kanayon na ni Bayi sa talugtog. Sa kunran wantin tutawo ket kábawan sara nin mangimatunan bilang sa bubaton anib. Kasa pa gapo nin nakákit sa kuna nin rumaté sa babali udino kidupong sa simbawan. Sipod ya pa. Saray pilima udino piánem nin kararakan ket tandá raya a naynay nin kalaugan, báyo, maganaygay tan malino.

Sawanin máteng ana sa pananaon sin main nakákit sa kuna ni Bayi sa talugtog. Say dimlog nin alingasaw na kai yayna nin mikadaw sa rarem nan lalawak. Kai yayna lumibed-libed sa busay sa kunan matinek nin yabi a mapalaway yay bulan. Say mabereng tugtog nangibwat sa kunan maiyadin arpa na ket kai yayna marngé. Sawanin saray miadó ket no mikasal sara kasayna gapon makagámor a nangibwat kuna nin maalagan bubato udino pakaibyan. Si Bayi nan Talugtog nakasa yayna.

Main umnu-umnon namarsa sa kunran tutawo sa sayan babali a kai tamó nakasubag sa nakaiparmawan a mamin maputí dumaraga balé kai ra gapo nisubli saray maalagan bubato tan suseket nin indam ra. Saray wanran raruma si Bayi nan Talugtog napading´eyan ya baná sa kunran main uray nin rabay ran kalapen a talugtog.