Si Apunibulinayen tan si Awro
(Tarúman nin Tinguian)

(Babayi nin Tinguian mantapungen nin mais)

Sa sayan awro si Apunibulinayen tan si aydo na nako sara mangalap ipising. Linmalako sara sa tatalon itaw sa kamínan nin tumubó yay siksiklat, ta say bulong tadok nan wakay sabtan andá nin kanen. Kaaram-aram leg´an yan mankarapen sa palungpong, si Apunibulinayen maririket yan tinmáway baná ta nákit nayay wakay nin siksiklat ket tinmaraná ya mamutin bulong tadok. Nanguruy-guroy yan maksaw balé saray bulong tadok kai sara gapo maputi. Kaaram say wakay ket kinmerker ya sa lalaman na ni Apunibulinayen tan tinmaraná nayan bitbiten sa atágay.

Adayó pa sa atágay labas nan siri anggan naabot nayay langit, tan itaw naya binul´isan nan wakay sa sirong nan sayan kayo. Nakángap yan maong si Apunibulinayen ta itaw yayna sa langit. Tinmekré ya yapó tan namasta-pastang ya tamó. Kaaram main biring a narngé nan tinmarang´ok ket inumdeng ya tano banglí mákit naya. Ambó adayó sa kamínan a mantekrean na nin main pa a maandá nin subor a lumibed ran atatágay kukayon bunga ket sa babo ra main malinon balitok. Mablin mutyá et a buyangin nan subor, tan itaw sa kamínan panaguan nin ranom, itaw pa a pangwan paya ran bubbayi ket main alaki a mabalitok nin lipong. Leg´an na ni Apunibulinayen nin nakádeng yadtaw manrabyen na saray kaandan nan subor, main et náket nan daikleng nin bali sa kadani, ket nalímuan ya baná ta banglí marat´anan nayay main ikon itaw. Naningka-tingkap ya no adti ya makalayas ket sa panganggawan nulí ya sa ababo nan kayon bunga tan inmadi yadtaw.

Sawanin si mangingikon nan bali síya si Ini-init, si Awro, balé kai ya gapo sa bali na sa peres nan awro, ta say gawaan na ket mamalaway ya sa langit tan mamin palaway sa sansinakban. Sa panganggawan nan awro sin sumili saran gawaan kuna ni Alakin Bituen a síyay anamaet nin mamalay sa yabi, si Ini-init makasublí yayna sa bali na, balé sa masakbay sumunor nin buklas, mako yayna anamana sa gawaan na.

Nangibwat sa kamínan na itaw sa ababo a kayon bunga, si Apunibulinayen mákit naya si Awro nin rumaté sa yabina tan anamana sa sumunor nin buklas mákit nayan lumakwan. No tandá nan kasa yayna si Awro, munaoy ya tan sumrep ya sa bali na ta mabitil yaynan tuloy. Nanápang ya tan sa dabá a main mansumbon ranom, kinwan nan sanga ket nag´in yan kuná tampor, kanyá sawá pa kumon main naynay a rabay nan kanen. Sin nabsoy yayna, inmadá ya sa idaan pigaw makálek ya.

Sawanin sa panganggawan nan awro, si Ini-init sinmublí yan nangibwat sa gawaan na tan nako ya nanguná sa ilog adani sa bali na, tan main naayaten nan alakin kuná. Leg´an nan mantumekré ya sa pandel nan ilog tan mansiksiken nayay naayaten na, nakatangar ya sa bandan bali na ket nabigrá ya baná ta bilang nin mampuuran yay bali na. Madalí yan sinmublí, balé sin rinmaté ya nákit na nin kai ya napuuran a bali na, kanyá sinumrep ya. Sa idaan na main nákit na nin barámo dutan puor, balé sa pakadanyan na main magana-gana nin babayi a nákit na nin nakálek.

Máteng yayna pa nin man´umdeng itaw ket man´isip-isipen na no ani kadí gaw´en na, sawanin pinanggep na nin manglutó ya tan sagyaten na lí a magana-ganan babayi nin kipangan ya kuna. Niká nayay panápang sa ababo nan puuran pigaw ipasbo ya tan iniwá nay kuná nin nakakalap na. Say gargar sa gaw´en na ket napukaw ya si Apunibulinayen kanyá palna-palná yan sinmublí sa ababo nan bungan kayo. Si Awro kai naya naaraman nin linmakwan ya tan sin nayadí yaynan nanglutó, kinayab naya balé kasa yayna sa kálekan na kanyá nangan yaynan bukod. Sa yabi kai ya nakakálek maong si Ini-init baná ta man´isipen na no síno ya kadí a magana-ganan babayi. Wanin man sa dilap, nimata yan mako anamanaet sa langit nin mamalaway baná ta siin a gaw´en na.

Sa buklas si Apunibulunayen nako ya ananama sa bali na ni Awro tan nanglutó yan kanen, ket sin sinmublí ya sa bungan kayo nibatí nay sinápang tan kuná a naisadyá na no rumaté ya si Awro. Mainsan nan awro rinmaté ya si Ini-init. Nákit nayay kuden nin sinápang tan dabá nin kuná sa suyang ket nagulo yan tuloy. Nayadí yan nangan nako ya sa liwá a linmalakon máteng sa andá nan siri. "Banglí si magana-ganan babayi a kabakas nan dutan apoy nin nangwá ti," wana. "No sumublí ya anamana, sarínen kuya lí nin abuten."

Sa kadilapan si Awro linmiwá ya sa langit bilang nin ginwá na tan sa kayabyan kinayaban naya si Alakin Bituen a madalí yan tumubalé kuna ta mapanes yan sumublí sa bali na. Sin adani yayna nákit na anamana nin bilang yan mampuuran a bali na. Matinek yan dinmakap sa aydan tan sin naabot nay ababo linmukso ya sa rarem tan nisadá nayay lulúban nan bali sa gurot na. Antaran na ni Apunibulinayen a mapanglutó nin sinápang, nabigrá yan nalímwan ket masager yan naabutan. Balé si Awro binyan nayan bunga a napungos nin balitok ket nimamá saran rwa tan nibaritá rayay ngaran ra sa kunra tan nakipatandá sara.

Báyo nin pananaon nikasal sara si Apunibulinayen tan si Awro ket sa mikakabuklas si Awro mako ya mamalaway sa langit, tan no sumublí ya sa yabi sa bali na nasadyá ana a pangapunan na. Balé tinmaraná yan gumunigon si Awro. Rabay nan makatandá no adti nangibwat a kanen na ta yinabi-yabi nangíras yan kuná balé si Apunibulinayen naynay nan andian nin lutuen.

Sayan yabi si Ini-init namantay pangisadyá nin lutó, tan say nákit na, si Apunibulinayen kai na inagamir a maandá nin kuná a inawit na, no kai, ninabó na tamó a sangan kayo sa dabá a mansumbon ranom.

"Ambalé anamaet manlutuen moy sangan kayo?" tinipet na ni Ini-init nin nakángap.

"Pigaw main kuná ta nin kanen," inumbat nan asawa na.

"No luten moy sangan kayo a sayan bulan, kai ya gapo nin lumumo," wana ni Init-init. "Kalapen muyti nin kuná a nanglala ko ta mataway yayti lí."

Balé si Apunibulinayen ket kinakálisan naya tamó, tan sin misadyá saraynan mangan, ginlat nay sakeb nan dabá ket abaw anamamet maandá nin malumon kuná. Sa sumunur-sunor nin yabi, si Apunibulinayen ket linutó nayay sangan kayo, tan si Ini-init nagulo ya ta nákit nayay sangan kayo a naynay mamin kuná kunra ket kai ya gapo dumaikleng.

Bangsay tinepet na anamana si Apunibulinayen mambalé naynay nan lutuen a sangan kayo no kai edet a kuná nin inawit na, ket nangumbat ya:

"Kai mo para tandá a babayi sa babon lutá nin main salumangka na tan makabaliw na animan bubagay?"

"Ó," inumbat na si Awro, "tan sawanin tandá ko a main pakayadí mon salumangka."
"Andí muyna det nin tepeten anamana nin mambalé lutuen koy sangan kayo."

Tan nangapunan saran sinápang tan kuná a ginwá nan sangan kayo.

Sa sayan yabi ambó máteng sin nangyadí ti, si Apunibulinayen nibaritá na kunan asawa na a rabay nan mayi kuna sa dilap nin mako ya mamalaway sa langit.

"Ay kai a, kai magwá," wanan Awro, "ta katay amot itaw sa atágay ket kai mo kayay amot."

"Mangáwit tamon abaw ules tan alunan," wanan babayi,"tan no umamot lí tuloy ket umadi ako sa ararem ra."

Anamanan anamanet si Ini-init inud-udan naya nin andí mako, balé mabetbet yan ipasuet nin mayi ya kuna, ket sa parbangon nako sarayna nin man´awiten ray abaw ules tan alunan.

Sa úna, nako sara sa Baytan, tan sin rinmaté sara si Awro tinmaraná yan tampor nin namalaway, tan kalamó naya si Apunibulinayen. Adap saran mako sa Panrupa balé sin linmabas anay buklas ket ugtiawro ana, rinmaté sarayna sa butlay nan langit. Si Apunibulinayen ket sabtan amot nayna tinmunaw ya tan nag´in yan ladak. Báyo si Ini-init nikwá naya sa butilya tan pinungos nayan ules tan alunan ket ninabó naya sa babon lutá.

Sawanin si sayan babayi sa babali na ni Apunibulinayen itaw ya sa subor mamapanagó ranom ket main narngé nan nanabó sa adani na. Linmingap yan mangkit, nákit nay binubunton nin maandá ules tan alunan ket tinmaraná yan nangiapra-aprak tan sa ararem nákit nay sangkagana-ganaan nin babayi. Baná nalímuan ya sa panar´eban na, si babayin mampanagó, nangred yan tampor sa babali, itaw kinayab na saray tutawo nin mako sara tampor sa subor. Nako sara tampor sa kamínan nan subor ket nákit raya si Apunibulinayen a síyay mankayaw-kayawen ra sa sarban kamimínan.

"Adti ka ibat?" tinepet nan tatay na; "kinayaw-kayawen ka sa sansinakban ket kai mi gapo a nakadumog kumo."

“Nangibwat ako sa Pindayan,” inumbat na ni Apunibulinayen. “Saray kaawayan nan babali tamo pinukok rako anggan nakalayas ako sa yabi antaran saran nálek.”

Rinmiriket sara ngámin baná ta síya si nabarang ket sinmublí yayna, tan pinanggep ra sa sumunor nin bulan miatang sara kunran anito tan saray kararwa tan awisen saray ngámin nin kanayon a nangabet-abet kuna ni Apunibulinayen.

Kanyá tinmaraná saran mangisadyá sa pangatangan ra tan antaran saran manbaywen a irik, si Apunibulinayen nangipagwá ya kuni nanay na nin itének nayay daikleng garamay na nin magaté ket karam-aram main abing nin lalaki a limwá. Nakángap saran talaga a ngámin nin tutawo kunan siti, tan naaraman raet no paryuen rayay abing umalaki yaynan umalaki, ket kapingmatan makalalako yayna. Abaw saray makibatbat no síno yay asawa na ni Apunibulinayen, balé kai naya nipatandá kunra. Kanyá saray tutawo pinanggep ra nin awisen sara ngámin sa babon lutá sa pangatangan pigaw kai raya matamuraw.

Kinayab rasaray bubunga a nasakban balitok tan báyo saran inipwan nin ladak binibilin rasara a mako sa ngámin nin bubabali tan piliten rasaray tutawo nin mako sa pangatangan.

“No sínuman a makasubag nin mako, tumubó kamo sa tuod ra," wanran tutawo, tan saray bubunga nibwat saran gaw´en a naitagad sa kunra.

Sin rumaté ana saray san´ili, saray tutawo namantay saran maong kunan síno ya a asawa na ni Apunibulinayen, balé kasan rinmaté a naalilbí ra ket nagunigon saran maong. Bangsay nako sara kunan akulaw, si Alukutan, ket síyay katalunan a makakayab kunran uanito, tan inayat raya nin mangrap a babali nin kai et nadaraw ran saray bubunga a naibakí nin mangawis tutawo. Báyo yan inmámeng kunran uanito wanan akulaw:

"Naawis muyo ngámin a tutawo balé kai muyo et inawis si Ini-nit a mampiikap sa atágay. Matkap muyon ibakí a bunga nin mangawis kuna. Síya layi a asawa na nin Apunibulinayen, baná ta say wakay nan siksiklat a nangitángay kuna sa atágay leleg yan mampamutin bulong tadok."
Kanyá naibakí yay sayan bunga tan naitagad yan awisen ya si Ini-init.

Si bunga nako ya sa atágay kunan Awro, itaw sa bali na, tan wana:

"Maabig buklas, Awro. Nakukudti pigaw awisen taka sa pangatangan kunran uanito a ginwá ran matua na ni Apunibulinayen. No kai mo rabay nin mako, tumubó ako lí sa ulo mo."

"Tumubó kayna pa det sa ulo ko," wanan Awro. " Ta kai rabay nin mako."

Kaaram, si bunga linmukso ya sa ulo na ni Awro tan tinmubó ya anggan katay tágay nayna ket kai nayna makáwit ni Awro, tan nasaktan yan maong.

"Ay, tumubó kayna sa baboy ko," inayat nan Awro. Kanyá si bunga linmukso ya sa ulo nan baboy tan tinmubó ya balé katay byat na ket kai nayna máwit nin baboy tan naynay yan umaranggik´ik. Sa bangsay, si Awro nákit na nin matkap nan tudiken sa pangawisan na, tan wana kunan bunga:

"Gumlat kayna sa baboy ko ta mayi kuyna kumo."

Kanyá si Ini-init nako ya sa pangatangan tan tampor nákit raya ni Apunibulinayen tan si anak ket sabtan riga ra a nangred saran sinumná kuna. Mísa saray tutawo tandá rayna nin asawa naya ni Apunibulinayen tan masulit saran tumágan kuna nin kumadani kunra. Kaaram yan umadani, anta nakit ra nin kai ya lumalako, baná ta buli ya; ket napipigaw ra nin ambó yan tawo no kai síyay alakin bato. Sabtan sager ra saray ngámin nin kakanayon na ni Apunibulinayen a nangasawa yan bato; pinilit raya nin galaten a mutyá na tan say maandá nin aysing na baná ta wanra, matkap nayna a sumulot nin máran aysing tan mako ya umikap anamana kunan bato.

Kanyá si Apunibulinayen sinulot nay máran aysing a binyan ra kuna ket tampor yan linmakwan kunan bato a mako sara sa bali na. Ambó madalí nin rinmaté sara, anta nag´in yan maandá nin lalaki, ket nag´in sabtan riket sara.

"Sa sayan bulan," wana ni Awro, "Mangatang tamo kunran uanito, tan bayadan koy matua mo a bili nin kasal sa pamyan kumo."

Rinmiriket ya si Apunibulinayen nin abaw tan nanalumangka sara pigaw abaw a kabaraybay ra a nako kunra nin bumabayo a irik sa pagaw´en kunra tan mamádeng alaki bali nin pangatangan.

Báyo nibakí rasaray naipwan nin bubunga a awisen rasaray kakanayon ra sa pangatangan. Si tatay na ni Apunibulinayen kai na rabay mako, balé saray bubunga dinmudúyag sara nin tumubó sa tuod na no kai ya mako. Kanyá binibilin na saray ngámin a tutawo sa babali nin uyasen a sabot ra tan pípien a aysing ra, tan no nasadyá ana gámin mako sarayna lí.

Sin rinmaté sara sa babali saray tutawo nakángap saran maong a nákit yay bato nin nag´in yan lalaki, ket nimamá saran salumangkan bunga pigaw banglí mákit no síno ya. Nadlaw raya a anak ya nin mitraasawa sa babali nan diri ni Apunibulinayen, tan saray tutawo rinmiriket sara baná ta nadumog rayay anak ran mitraasawa a naisipan nin nabarang. Nipangaran raya Apunitulaw tan saray matua na binayad rayay bili nin kasal sa pamyan kunan asawa na; say bali nin pangatangan a misyam napnó nin masudí pasig.

Mayadí ti dinmukdok sara ngámin tan kiriga sara nin sayan bulan, tan sin mibwat saraynay tutawo nin mako sa bali ra, sara si Ini-init tan si asawa na nayi sara kunra nin umikap sa babon lutá.

Nangibwat sa Gutenbergress.org