Bolinao
Sanribo Nin Tutaon Sin Saytaw...Sawanin
Ginwá tan inayos na ni Bernaley Celeste-Montemayor
Pinataros na sa Binubolinao ni Oswí Castellano

Pamasakyan tan pamasirungan ya sa ririg baybay; kamínan ya nin matinek kunran kabyayan sa taaw; pamaririketan ya itaw sa amyanan nan Ibali; mayaman ya sa pag´adala nin pangalian a máran nin bubbali; pamalian ya a sabtan mabayani nin bulang a makatandaan ya sa kaadayuan nin “Bolinao Texas;” tan sawanin makapatandaan ya nin kabutlayan sa pangalilaan nin bangos a say sabtan matabá tan mataway nin “Bolinao Bangos;” siti pa a Bolinao udino Bulinaw sawanin.

Natawagan ya nin “Padalan sa Sansinakban” sa Pangasinan, say kamínan nan Bolinao ket itaw ya sa amyannan nin panrupa tan itaw sa sangkarigrigan nan Pangasinan. Naiká ya itaw sa matinek tan masirong balé kabukudan yan kamínan, sitin pamasirungan nin kamínan nanganggawan ya itaw sa amyanan tan panrupa nan sabtan kalakyan nin kamínan nan Bagatanan Taaw nin Tyunggwó (China), itaw sa baytan nan Baybay nin Lingayen, tan itaw sa bagatanan nan pupurod tan ualog nin Bani. Nakalamó ya intaw sa Sambalis, siti a ikatlon sakop nin munisipyo ket katekré na sa rwampuló tulon ribo tulon yasot rwanpuló nin hiktarya a mapupurod nin lulutá. Main et nin ápat a pupuro, say sangkalakyan a Puro nin Santyago ket abaw a makagawá itaw. Say Bolinao ket naitao yan tulumpuló nin bubaranggay tan say báyon naikalamó a say baranggay nan Patar.

Adti ya nangibwat a ngaran nan sitin babali? Sitin kaadayuan a mangunguná nin kamínan ket nakalap nay ngaran na sa kuná nin “munamon” balé saray Tagalog, saray Bikulano, tan saray Bisayan tinawag ra sarayti nin kuná “bulinaw udino bolinao.” Main et a wanra nin maitudó sa sin saytaw abaw nin tinmubó a kukayo nin “pamulinawen” itaw sa rigrig baybay kanyá saray Ilukano nin rinmipay sa baybay nan Lingayen ket pinangaranan rayay kamínan sa kapadan balikas nan kayo. Balé sawanin, kasa gapo ana a mákit nin kukayon wanin.

Main et tarúman nin naitungtong sa kapresan a núna-núnan uawro tan panaon ran Kastilá. Main kano a magana-gana nin balasang a ngaran na “Anao” nin itaw ya inmikap sa babali. Sawanin, máteng yan maryu-maryó sa sirong nan kayo nin buli-bulinaw tan main anak nin lalaki a anak nan pangulon babali a ummikap sa rubarí nin baybay ket sin sa piúna nin nákit nayay balasang, pinadamag nayan tampor mísa saran nikasal. Main balé a pakatkapan sa pakasalan nin maiyalis yay patekrean nin pangulo itaw sa kamínan na nin mampikap ni Anao. Báyo sara lí itaw nin mangunguray. Kanyá say ngaran nin Bolinao, nangibwat ya sa buli-bulinaw tan sa Anao.

Main anamaet nin raruma a wanran say ngaran nan anak nin lalaki a anak nan pangulon babali ket Bulido a ngaran na. Tan say rabay nin maibaritá nan siti, alaki tan magsen ya. Si balasang anamaet ket Malinaw a ngaran na, barámo sa Karayan nin Libsong ket malino ya. Say pakalamuan nan sarayti a rwa nin ngungaran ket nag´in yan ngaran nan babali.

Say Bolinao saya yan pangibwatan nin pakabyayan nin tutawo? No main nin makarngé kunan siin ket bumere-bere sara kadí. Sa patutúwan, say pangangalian ra sa Bolinao nin pag´adalan sa pangangalian nin máran bubbali a nangyadí sin tulumpuló nin taon intaw ket napaliwá saray námet nin nangyadí intaw sa ikalabin-sayan taon tan sa ikalabin-rwan taon. Say nákit ra sa panabunan nin kinali ra itaw sa adani nan Ilog nin Balingasay ket main a máran nin pursilana, alahas tan nagsikabarang nin bali-balitok. Nákit rayay iti sa a sa bubut´ol nin tawo. Tan itaw sa Puro nin Dewey sa ababaw nin panabunan ket main nakit ran mabibistan kuden, agami-gamiren tan kala-kalapsing nin Intyik a nangibwat sin saytaw sa tutaon nin syam nin yasut ánem-apuló anggan sanribo sanyasut rwampuló tan ápat. Wanan siti ket main anan pakabyayan sa bayan a liman yasut nin tutaon báyo ya rinmaté si Perdinand Magilan itaw sa Sibu.

Angangko, umisip-isip tamo no páno yay Bolinao nin nangiripay sa panglabasan. Baná ta manrumigaan udino mampagsilibraan tamoy sanyasot nin taon a pakaligtasan nan Pilipinas kunan sitin taon, mabista pa kumon nin tumumgen tamon bugá ta mangalap tamon makapakigtot nin kapipiká kunan panglabasan nan Bolinao nin mayaman tan makabyay tan kikiten tamoy ani nangyadí intaw sa pinataun-taon tan ipakiramá udino iparanod nin abaw a maalaga nin nangyadian sa panglabasan nan bayan tamo.

Sa parbangon nan panglabasan, say Bolinao abaw saray maku-mako nin manglaku-lakó tan manaliw-saliw sa pamasakyan nan baybay baná ararem yay ranum. Sin saytaw et sa ikapuló nin panaon, saray Intyik nin manglaku-lakó ket rumipay-ripay saran mako sa Bolinao tan main umnu-umno a mabatí nin umikap kunan sitin babali. Say pamasakyan nan Bolinao sa baybay ket isen pa tamó a pamasirungan sa baguyo ran magsasakyan isen sa sakop nan rigrig baybay, ta isen saray sumna-sumná a saray pasasakyan ran Intyik ta isen sara tumágan kunan maamyanan nin bagyo udino nepnep a makapáwit kunran sumublí sa Sunggo udino Pinyin (China).

Wanan sayay mamasaki, si Ibin Batuta, síyay maadal a taga-Arabya ket rinmaté ya sa Talamasin, siti pa a kamínan sawanin nin Pangasinan, sin saytaw sa taon nin 1344. Say Bolinao sakop ya intaw sa pag´adian ran Muslim tan nag´uray ya si Prinsisa Urduha, anak nin babayi naya si Adí Dalisay a taga-Malay tan mantubó ya a taga-Sribihaya. Balé sin saytaw et, sa taon nin 1324, nayadí yan rinmaté tan sinmirong sa Bolinao baná sa bagyo, si padri Uduriko, síyay padí a taga-Italya sa sakupan nin Pransisko nagririga udina nagsilibra saran misa nin pasalamat. Siti pa a úna nin misa a nangyadí sa Pilipinas, ket tinalwen nayay misa sa Limasawa a nangyadí nin rwan yasot tutaon et. Kunan siin a misa sa Bolinao, bininyagan na saray abaw nin tawo nin taga-Malay. Say wanra, saray tutawo sa Bolinao nag´in Muslim sara kayadí sa taon nin 1324 balé Muslim saray tutawo nan Bolinao sa tutaon nin 1344 anggan 1574.

Ipapatuloy et…