Daremdem
Tinungtong na sa Binubolinao ni Masiken Oswí

“...maliwanag tan maleas yay langit nin kasay rurem.”—ni Ronald Carlson

1 Ikataraná nin kikit

Niyater nako pa ni nanay ko sa lulupadan ket nakayupá yay dudungawan sa sakyan. Mámot sa Piniks, maliwanag tan maleas yay langit nin kasay rurem. Mansuluten koya pay rabay-rabay kon aysing – kasan takyay, main maputi nin madidintek puntas; mansuluten koya bilang sa maninreg nin patanid. Say awiten ko ket say kapa a wanran parka.

Itaw sa Ulimpik Pininsula sa amyanan panrupa nan Wasington, main daikleng babali naingaran nin Purok ket naynay ya sa sirong ran rurem. Rumarapeg ya pa konan siti a pagkakurangan nin babali abaw et dyan sa adtiman nin raruman kamínan sa Amirika. Konan sitin babali tan sa konan dedlem, alina sa adtiman nin nanagdag sa konan nanay ko nin lumayas ya, ket inawit nako sa kona sin umnoy bulan nin taon ko tamó. Iti pa konan sitin babali a nangukol kongko nin miikap sa sayan bulan tinaun-taon sa panaon mámot anggan labin-ápat kon taon.

Siin pay taon a nipayupá koyay ayi ko; no kai, sarayti a nayadí nin tuloy taon, si tatay ko, síya si Karló, kinalamó nakon namasyar itaw sa Kalipurnya nin rway linggo.

Itaw pa sa Purok nin ningíras ko sa kongkon bukod—say kai ko talaga rabay nin ginwá. Ginurá ko pay Purok.

Kinawánan ko pay Piniks. Rabay koy awro tan say makadunglusan nin amot. Rabay koy alakin babali nin abaw gaw-gaw´en.

“Ising.” wana nin nanay ko sa kongko—
sa anggawan nan niribo—báyo kon nulí sa iruplano. “Kai mo pa matkap nin gaw´en ti.”

Si nanay ko kabakas nako, balé anted sabot na tan kumaretket a rupa na no makakális ya. Kinumdar ako pa sa paga legleg koyan kinikit a matan alaki bilang nin anak ya. Páno koya likwanan si nanay kon maadó, maabas-abas, maluang-luang nin mamaga sa kunan bukod na? Balé sawanin kalamó nayayna si Wilí, kanyá mabayad laya a utang, main lí kanen sa paray´epan, gasulina sa sakyan, tan main makayab na no mámet ya, balé lamang...

“Rabay kon mako,” binulá ko. Kai ko pa gapo maong nin mibulá, balé máteng koynan nibaritá ti nin bulá ket no marngé tepeten ma layi.

“Ipamamagalang nako pa koni Karló.”

“Ó a.”

“Sigi. Mákit taka lí anamana,” nipasesé na. “Makasublí ka sa kánuman nin rabay mo—sumublí ako kánuman nakon matkap.”

Balé mákit koy sukó sa mata na nin sa gurot nan pangakó na.

“Nay, andí ka pa kumon nin mapaga sa maipáká kongko,” dinagdag ko. “Maandá lí. Kawánan taka Nay.”

Kinayap nakon maong yapo, tan mísa kon sinumrep sa iruplano, tan nikasa yayna.

Ápat udas pay lumpad nagibwat sa Piniks anggan sa Syatel, sayan udas anama sa daikleng nin iruplano mako sa Dudúngan nan Anghilis, tan mísa sayan udas anamanan rumuran anggan sa Purok. Say manlumumpad kai ko pa magugulo; say sayan udas sa sakyan mikalamo koni Karló ket napaga akon bugá.

Si Karló maandá ya anamaet konan sarban mangyadí. Napadar yay talagan maririket a sumublí akoy tumaraná nin umikap sa kona ket sawanin main pangangalilbí nin magnayon yaynayti. Pinairihistro nakoyna sa pag´adalan tan tulungen nakon makagámor nin sakyan ko.

Balé maidap talaga lí nin miikap sa kona ni Karló. Sa konran síno man ket ambó kami anamaet a wanran malabid, tan mataman kai ko tandá no main ibaritá ko. Tandá ko pay nalingo yan bugá sa konan panggepen ko—bilang kona ni nanay ko nin báyo ko, kai ko inadi a parmay ko sa Purok.

Sin dinmupá ako sa Dudúngan nan Anghilis, manrumapeg ya. Kai anamaet napadar nin bilang yan panandaan—magwá mangyadí tamó. Nagpapatanid akoyna pa sa konan awro.

Si Karló mantumágan ya pa sa kongko sa sakyan pulis. Siti pay nailalwan ko anamaet. Si Karló, siyay pangulo sa pulis, Kapitan Awitan ya sa konran maong tawo sa Purok. Say pakatkapan kon manaliw a sakyan ko, taman magkurang akon pirak, ket andí ko rabay miruran sa konan sakyan a main múdit tan maleas nin silw sa ababo na. Kasan mamalná sa konran susakyan bilang nan pulis.

Si Karló binyan nakoy yakap nin dumlaw sa konan sayan takyay na sin báyo kon limwá sa iruplano barag-barag akon linmalako sa kona.

“Ising, maandá pa nin makákit taka,” wana, man´umimis legleg nan nanampat sa kongko tampor tan inmeget nako. “Kai ka pa gapo et nin nanguman. Páno ya si Rining?”

“Marigsa ya pa si Nanay. Maandá anamaet nin makákit taka, Tay.” Kai ko naaburuyan a kayaben koya nin Karló sa adapan na.

Umnu-umno tamó a awit-awit ko. Sarban seket ko sa Arisuna ket maiimpis tuloy nin isulot sa Wasington. Si nanay ko tan síko ket pinikakalamuen misaray dininep-dinep mi nin makapuunan sa konran suseket ko sa panaon ray´ep, balé kapus-kapos et. May´an ngámin nin sinumlot sa gurot nan sakyan pulis.

“Main maandá nin sakyan a nákit kon makaagamir mo tan unon muda na.” nipatandá na báyo kamiynan nakabarkes sa tekrean nan ruranan.

“Ani kabarangan nan ruranan?” manginap ako pa sa walna nan nibaritá nin ‘maandá ruranan nin makaagamir ko’ no kai say wanan ‘maandá nin ruranan.’

“Ya, sa talaga trak yan mangáwit, say shibi.”

“Adti ma nadumog?”

“Mapanemtem moya si Bilí Ngisit itaw sa Bunganga?” Say Bunganga kamínan ran kalaumawan nin tutawo, saray Kwilyot, adani sa rigrig baybay.

“Kai.”

“Kalamó tamoya intaw nin manguná kapres nan mámot panaon.” napatnag na ni Karló.

Mabanggit payna nin mambalé kai koya mapanemtem, maong akon manalanggan masakit tan kai matkap nin bubagay sa pamanemtem ko.

“Agamiren nayna sawanin nin tekrean a main bikoy na.” tinmuloy na ni Karló sin kai koya inumbat, “kanyá kai yaynan makapagmaniho, tan nikíngat nan ilakó naya sa kongko nin unon mamuda.”

“Ani taon na?” Mákit ko sa nasilyan nin kabalikasan na a siti pay tepet a man´ilalwan nan kai ko kumon nin tepeten.

“Ya, abaw ginwá nayna ni Bilí sa konan makina—umnu-umnoy taon na pa tamó, talaga.”

Nilalwan ko pay kai naya naisip sa kongko nin unon daikleng ko bilang nin tumper yan sipapatnugot akoyna. “Káno nayan sinaliw?”

“Sinaliw naya angangko sa 1984.”

“Sinaliw nayan báyo?”

“Ya, kai a, báyo ya angangko sa sakbay nan uánem-a-puló—udino minsan na lulimam-puló sa sangkasakbayan,” makading´eyan yan nangakó.

“Ka—Tay, kai ko pa talaga nin makitandá sa animan bagay maipáká sa rururanan. Kai ko lí makapakandá no masidá ya, tan kai ko lí makabayad konan mikaniko...”

“Talaga Ising, umandar yan maong. Kai rayna mangwá nin wanin bagay.”

“Say bagay, naisip ko sa kongkon bukod...main nin kababaan na—bilang nin purarag, sa sangkaayupaan anamaet.”

“Úmnoy muda nan mamuda?” Mayin balé, siin pay bagay nin kai ko makaibyan.

“Ya, anak ko, sinaliw koyay nan ibi sa komo. Bilang nin pabyan sa iyuyugot.” Naninglí tan nanukrip ya sa kongko a main kalalwan nin kabalikasan.

Oy. Ipadawat et.

“Tay, kai mo pa matkap nin ginwá sa konan siin. Manaliw ako pa kumon nin ruranan ko sa bukod ko.”

“Kai ko pa anamaet nin maimbabaet. Rabay ko nin maririket kadti.” Mampamastang ya sa adapan legleg nan nibaritá ti. Dumlaw ya si Karló no mangkabalikasan yay kanakman na nin makaparngé. Tinawir koya pa sa konan siin sa kona. Kanyá manastang ako anamaet sa adapan legleg sa ubat ko.

“Unon andá sa konan siin, Tay. Salamat. Pinaalagawan ko pa talaga.” Kai pa matkap nin ikalamó a paririktan ko sa Purok ket ambó yan kai mapagwá. Kai na matkap a mikalamó ya sa kongko nin umirangep. Tan kai ko gapo nin kikiten a trak nin naipadawat sa bebey na—udino sa makina.

“Ya, sigi, kasan animan,” binere-bere na, nading´eyan ya sa salamat ko.

Nag´irgu-irgo pa kami et sa konan panaon, ayi yan madutak, tan siin paynay mangitrá nin pag´irgwan mi. Nakamulité pa kami sa liwá nan dudungawan sa tinek.

Maandá ya pa anaod; kai ko maibudí sa konan siin. Maaligágá sarban animan bubagay: saray kukayo, saray pupuon ra nasakban nin lumot, saray susanga ra mankumatin a malumot nin pananakban, say lutá, nasakban nin pupakó. Taman say sirin sumulpot sa konran bubulong sa yupá ket maaligágá y anamaet.

Maaligága yan tuloy—say san´ili nan kalangitan.

Sa káte-kátengan rinmaté kami sa bali na ni Karló. Mampiikap ya et sa konan daikleng, rway-silid nin bali a sinaliw ra sin sa kataránan a uawron pakasalan ra. Saray in pa tamó a kabarangan nin uawro a main sa konra say pakasalan ra—saraytaw sa kataránan. Sa adapan nin bali, naparada yadtaw sa dalan nin kai gapo nasilyan, itaw yay báyo—ya, báyo sa kongko—kon trak. Makupas nin udit a kulí na tan main alakin mamamanggá nin malilimpek tan matalibungbong sa rarem na. Nakángap ako pan maong ta rabay koyan talaga. Kai ko tandá ni umandar ya balé makákit kon bukod ko sa rarem na. Tan, saya yan nakagwaan nin bakal a matibukley ket kai sara gapo masidá sa bangá—say kabarangan a mákit mo no main banggaan, say pinta kai gapo nagasgas, ket nalibedan yan narikab-rikab a ruranan san´ili nin namanidá sa kona.

“Oy, Tay, rabay koya talaga! Salamat!” Sawanin say makapayakot nin awro ko sa dilap ket ambó yaynan tuloy nin mapayakot. Kai koyna matkap nin adapen sa konan pilí no lumalako ako sa rapeg nin rway milya a kaday´an udino kiruran ako sa konan ruranan nan Kapitan.

“Magayágá ako pa nin rabay ma.” Wana ni Karló nin napaek, nading´eyan anamana.

itutuloy...