Máran Pakasuratan Nangibwat Sa
Bolinao
Báyo sara rinmaté
saray Kastilá sa Pilipinas main ana pay atatágay
pakababalyan a mayaman sa pakaugalian, pakateprenan tan pakagawaan.
Kunran sarayti nákitan ra saray taga pupuro main pakasuratan
ran diri ket mampanurat sarayna. Sitin máran pakasuratan
nákit rayayti kunran Tagalog tan pati sa raruman kamínan
sa pupuro bilang sa Iluko, saPampanga, sa Bisaya, saBatangas,
saBikol, saBulakan/Tondo, tan sa Pangasinan. Main et a napakákitan
sa taon nin 1987 a máran et nin pakasuratan a nákit
ra sa Laguna nin naisurat ya sa wanran lipong nin gambang a
nangibwat sa taon nin 900. Anggan sawanin tamó a main
nákit nin máran pakasuratan a nangibwat sa Bolinao
tan main et pa sawanin a taga pupuro nin tumuloy saran manurat
kunan máran pakasuratan bilang itaw sa Mindoro tan Palawan.†
Pangibwatan nan Máran Pakasuratan
Magwá muyuyti nin ipayupá
(download) a panuratan nin
Maran Pasasuratan a Nangibwat sa Bolinao.
Ipayupá muyo et a
Pakaparmawan
a Mamasan Máran Pakasuratan nin Binubolinao
pigaw makaparmaw kamon mamasa.
Say pakateperan ran nangangadal,
saray máran pakasuratan sa Bagatan-Baytan nan Asya mikakanayon
sara sa máran pakasuratan nin inagamiren ra sa Indiya
intaw. Kunran sarayti, say máran pakasuratan nin nangibwat
sa Pilipinas makapada ya sa máran pakasuratan a nangibwat
sa Java, Indonesia a wanran Kawi. Makapada yaet sa
pakasuratan nin Buganese tan sa námet pakasuratan a nangibwat
sa puron Sulawesi.†
*Nangibwat sa ancientscripts.com
Say Máran Pakasuratan a nangibwat
sa Pilipinas siti pa a wanran Baybayin. Tagalog yayti nin saritá
a wanan ibaritá nin ipasurat. Naingaran rayayti et intaw
nin Alibata baná ta banglí nangibwat ya kunran
Arabi. Kai rayayna man´agamiren a ngaran nin Alibata baná
ta saray nangangadal sawanin kasan mákit ra a pangibwatan
na kunran Arabi kanyá abas yayti kano. Sa Bisaya Surat
Moro a wanradtaw tan saray Bikulano Basahan a
wanra tan sa Pampanga Sulat Kapangpangan a wanradtaw
anamaet.† Main anan nangipangaran kunan máran pakasuratan
a nangibwat sa Bolinao wanran Sambali Baybayin.
Páno a Manurat
nin Máran Pakasuratan
a Nangibwat sa Bolinao
Baná ta kasan nákit
nin raruman máran panuratan a nangibwat sa Bolinao, kikiten
atamo a raruman máran panuratan a nangibwat sa raruman
kamínan sa pupuro tan sa mikakanayon nin máran
pakasuratan a nangibwat sa Bagatan-Baytan nan Asya.
Say abakada nin Binubolinao
main sinásay tunoy ran susurat, ruwa ray kababarang nin
tunoy; say kitutunoy udino kunsunanti tan say tumutumnoy
udino bukal.
Sarayti a tumutumnoy: A
E I O U.
Sarayti a kitutunoy: B K D G H L
M N Ng P R S T W Y.
Saray susurat sa máran
pakasuratan a nangibwat sa Bolinao main tumutumnoy tan main
bias udino silaba ra. Say wanan bias saray tuluy-tuloy
nin tunoy nan sayan saritá main tumutumnoy tan/udino
main kitutunoy a naikalamó nin tumutumnoy ra. Kanyá
say kababarang nan máran pakasuratan, siti pa a mabibiasan
nin abakada udino a wanran alphasyllabary.
Sarayti a tumutumnoy:
Sarayti a bubias nin main “A”a tumutumnoy
ra:
Say *Wa kai ya naikalamó
sa nákitan nin máran pakasuratan balé mákit
ya sa raruman pakasuratan a nangibwat sa Pilipinas kanyá
naikalamó yadti baná ta banglí nalingwanan
rayan Kastilá. Main talaga a bias nin Wa sa Binubolinao
tan saray Kastilá ket inagamiren ray “oa/ua”
sa tunoy nan “wa” baná ta wanin ya sa pakasuratan
ra. Magwá anamaet agamiren yay surat nin 
tan ipakalamó ya kunran saraytin tumutumnoy 
,
,
tan
a mangwá yay bias nin wa, we, wi, wo tan wu, bilang a
ginwá ran Kastilá.
Kikiten tamuya anamaet a saray
susurat nin “I(Y)” tan “E(Y)”. Sa máran
panuratan ran manunurat sa Bolinao intaw inagamiren rayay pakasuratan
nin Kastilá, bilang sa surat nin “Y” baná
ta say tunoy na sa Kastilá ket “I” ya. Mákit
yayti no kikiten tamoy susaritá nin Binubolinao a naisurat
sa pakasuratan nin Kastilá:
Tan ruwaray surat nan “Y”,
saray
tan .
Baná ta kasan raruman máran panuratan a nákitan
sa máran pakasuratan, matkap tamon mamilí kunran
ruwayti no ayin “I” tan “E” a surat.
Pilien tamuyay “I” kunan surat nin
tan “E” kunan surat nin .
Baná ta mikakanayon ra saray máran pakasuratan
nin Buginese tan Kawi, kikiten tamo a ginwá ra sa surat
nin “E”. Sa Buganese say bias nin “pe”
ra tan sa Kawi say bias nin “te” ra makapada sara
sa únan surat nan “pe” tan “te”
sa máran pakasuratan nin Binubolinao.
Sa sumunor sitaw say surat nin
“I” sa máran pakasuratan. “Ya”
yayti kumon baná ta no kikiten tamo anamanay susaritá
nin Binubolinao a naisurat sa pakasuratan nin Kastilá,
wanti e a mákit:
No rabay mon silyan a tumutumnoy
nan surat mangwá kan gurit sa ababo undino sa sirong
nan surat bilang wanti:
Say bias nin main tumutumnoy nin
e/i síkay nalí nin mamilí no “e”
udino “i” ya sa pamasa mo. Siti pa tamó
a maidapa sa mamasan máran surat balé maingar
tan makatandaan mo lí no basawen mo ngámin a
balikas.
Say bubias nin main tumutumnoy
nin o/u naynay yay tunoy nan “u” dapot sa suyot
tamó a mag´in yan “o”. Balé
no saya tamó a bias nan saritá naynay yan “o”
a tunoy na, bilang sa saritá nin “mo” idino
“ó”.
Taman kai ya nákit sa máran
pakasuratan naikalamó yay gurit sa butlay nin bukod
“
”.
Siti a teglé; siti yaytaw a bigrá tumgen sa
bias a wanran tumgen nin glutiko. Ikalamó
tamuyayti baná ta sakop ya sa abakadan Binubolinao.
Kikiten tamoy susaritá nin Binubolinao a main nin teglé
sa bias:
Kitutunoy/Tumutumnoy/Kitutunoy
nin Bias
tan Mamatinek nin Tumutumnoy nin Bias
Say maidap talaga sa máran pakasuratan a saray kitutunoy/tumutumnoy/kitutunoy
(KTK) nin bias ran susaritá. Bilang
sa wantin susaritá: binagbag, tinugtog tan natektek.
Sa Tagalog Baybayin pinuryan rayay duyon kitutunoy nan bias.
Matkap mon pugtaan no main udino ani yay kitutunoy sa duyo
nan bias. Wanra marngé tan makapatandaan mo lí
a saritá no basawen mo ngámin a balikas.
Kanyá saray Kastilá
nangwá saran báyon gurit nin kudos a mamatinek
nin tumutumnoy nan bias pigaw kasaynan matkap nin mamugta
no main udino ani yay duyon kitutunoy nan bias.
Pulos saray taga pupuro kai ra
yayti gapo inakó baná ta sakalakon tuloy a bakas
na tan mapanggulo nin agamiren. Pulos panuratan ran Kastilá
tamó a mákit yayti a báyon gurit nin
kudos bilang sa máran panuratan nin Katekismo. Kikiten
tamo a ginwan ra sa Sulat Kapangpangan tan sa mikanayon nin
máran pakasuratan nin Kawi sa mamatinek nin tumutumnoy
sa bias. Nibunton rayay ruwan máran susurat tan say
sayan surat sa bunton tumitinek yay tumutumnoy na udino mag´in
yan kitutunoy nin bukod.
Arigen tamo a ginwá ran
Kapangpangan tan Kawi pigaw maikalamó yay duyon kitutunoy
nan KTK bias pigaw kai tamo matkap mamugta no main udino ani
yay kitutunoy sa duyo nan bias. Tan kai tamo matkap agamiren
nin ambó sakop nan máran pakasuratan bilang
yay gurit nin kudos a ginwá ran Kastilá. Kanyá
no isurat muyoy susaritá nin binagbag, tinugtog tan
natektek sa máran pakasuratan a nangibwat sa Bolinao,
wanti e a mangyadí:
Kikiten tamo anamaet a raruman
ginwá ran Kawi nin mamatinek nin tumutumnoy udino say
waran mangmati nin tumutumnoy.
Sa duyo mákit
tamo a "t" nin main gurit nin mamatinek nin tumutumnoy.
*
Baná ta mamatinek anay
tumutumnoy sa pamuntunan nin susurat, arigen tamuyti nin gurit
kunran susaritá a main KKT sa bias ra. Pulos saraytin
susaritá nin KKT sa bias ra, ambo susaritá nin
Binubolinao udino pulos saran susaritá nin Kastilá
a man´agamiren sa pag´irguwan tamo. Kanyá
no matkap tamon agamiren a gurit nin mamatinek nin tumutumnoy,
arigen tamuyay gurit nin (
) kunan máran pakasuratan nan Kawi. Agamiren ya tamo
sa susaritá nin ambó nangibwat sa Binubolinao.
Kikiten tamuyti nin alimbawá:
Kikiten tamo anamaet a susaritá
nin Binubolinao nin main KKT sa bias ra. Saraytin susaritá
pulos saran pinaantedan. No isurat tamuyti sa máran
pakasuratan nan Binubolinao, galaten tamuyay pinaantedan pigaw
kai lí ana matkap a gurit nin mamatinek sa bias. Kikiten
tamuyti nin alimbawá:
No main ruwa ray kitutunoy sa
duyo nan bias (KTKK) saray ruwa ray kitutunoy sa duyo mako
saran ruwa sa ayupá nan buton. Pulos susaritá
a main KTKK nin bias, ambó sara nangibwat sa Binubolinao
tan matalag saran agamiren. Balé wanti sara e nin ipasurat:
Saray susurat nin C F J Ñ
Q V X Z a ambó sakop sa abakadan Binubolinao wanti
e sara nin agamiren:
Main et wanran naisurat ya intaw
a máran pakasuratan nin nakapádengan udino bertikel
a mangibwat sa wanan nin mako sa wiri. Balé saray Kastilá
layi a namasuet nin manurat sa nakapatagan udino nakapaidaan
a mangibwat sa wiri nin mako sa wanan. ☾
Magwá anamaet nin manurat a máran pakasuratan
nin nakapádengan.
Sa nakapádengan nin
manurat, saray bubias nin KTK, wanti e nin ipasurat:
Saray bias nin KTKK iká
muyay KK sa riking nan bias nin naibunton, bilang wanti:
Kikiten tamuya a máran
panuratan nin Burak A Mariga:
|
Burak A Mariga nin naisurat
sa nakapádengan suratan: |
| Burak
A Mariga
O burak a mariga
Man´ibgan kan rway mata
Síkay liwa-liwa
Sa pusó a sidudusa
Bangno yumabina
No udas mibusyag ka
Say banglo moy kasan kipada
Manpismak lawas tana
Sin wangkuynan masanglap
A banglo mon manpismak
Nakem koy nadagdag a mako sa kumo mangikap
Iyaburoy mo pa kumon
A get´en ka tan yator
Sa pusó ko, sa pusó ko, sa pusó
ko
Manpanáton nin labi
Sa kumo nisápon
Ta bukod mon peteg
Liwa-liwan magnayon |
 |
Burak A Mariga nin
naisurat
sa nakapatagan suratan: |
|
| |
* Lawrence Lo 1996-2010, nangibwat sa ancientscripts.com.
† Morrow 2002, nangibwat
sa mts.net/~pmorrow. ☾ Pangilinan
2009, nangibwat sa panuratan nin Assessing the current
status of the Kapampangan “pre-Hispanic” script.
♢ Cipriano Marcilla y Martin 1895, nangibwat sa googlebooks.com.
Tumuloy sa Manurat
nin Máran Pakasuratan sa Kumputer.
Magwá muyuyti nin
ipayupá
(download) a panuratan nin
Maran Pasasuratan a Nangibwat sa Bolinao. Naikalamó
yay panuratan nin
Manurat nin Máran Pakasuratan sa Kumputer.
Ipayupá
muyo et a
Pakaparmawan
a Mamasan Máran Pakasuratan nin Binubolinao
pigaw makaparmaw kamon mamasa.
